Ρομαντισμός, ατομική εξέγερση και η εφεύρεση του έθνους

Εχουν γραφεί πάνω από διακόσιες βιογραφίες του Λόρδου Βύρωνα, ομολογεί εισαγωγικά ο σκωτσέζος καθηγητής, ενδελεχής μελετητής της νεοελληνικής ιστορίας και λογοτεχνίας. Γιατί λοιπόν άλλη μία; Πέραν της ομολογημένης αναθεωρητικής του διάθεσης, ίσως η απάντηση να βρίσκεται στον επικαιρικό, σκανταλιάρικο τίτλο που ο ίδιος επέλεξε να δώσει στην τελευταία διάλεξή του στο Μέγαρο Μουσικής («Ηταν ο Μπάιρον μνημονιακός;»). Καταλαβαίνει εύκολα κανείς το γιατί η εξονυχιστική αυτή μελέτη παρουσιάστηκε έκτοτε στον Τύπο υπό το πρίσμα αυτού ακριβώς του ερωτήματος που μονοπωλεί την επικαιρότητα και διαιρεί την ελληνική κοινωνία εδώ και έξι τουλάχιστον χρόνια, χωρίς μάλιστα το σχίσμα να δείχνει σημεία κόπωσης.

Μπαίνει το παρελθόν στα καλούπια του παρόντος;

Προσωπικά με αφήνουν μάλλον αδιάφορο τέτοιου τύπου «αναχρονιστικά» ερωτήματα. Για την ακρίβεια, τα θεωρώ μη αποδεκτά από επιστημολογική σκοπιά. Ηταν ο Πλάτων νεοφιλελεύθερος; Ηταν ο Αριστοτέλης οικολόγος; Ηταν οι σπαρτακιστές αναρχικοί; Ηταν οι αμερινδιάνοι φίλοι του περιβάλλοντος και η Ασπασία φεμινίστρια; Η ιδεολογική χρήση σύγχρονων θεωριών και πολιτικοκοινωνικών προσεγγίσεων προκειμένου να μπει το παρελθόν στα καλούπια του παρόντος συνιστά απλούστατα λογικό σφάλμα. Το ίδιο ισχύει για τη σύγκρουση εκσυγχρονισμού – παράδοσης, ερευνητικό ερώτημα της σύγχρονης κοινωνιολογίας και των θεωριών της οικονομικής ανάπτυξης, που εφαρμόζεται συχνά ελαφρά τη καρδία στη μελέτη του παρελθόντος.

Η λέξη «εκσυγχρονισμός» λ.χ., που χρησιμοποιείται εκτεταμένα εδώ και από τον Ρόντρικ Μπίτον, αν και δόκιμος επιστημονικός όρος, είναι ήδη φορτισμένος με σύγχρονα συμφραζόμενα, ιδίως μετά την εποχή Σημίτη και το συναφές εγχείρημά του.

Οσο όμως και αν έχουμε την τάση εδώ στην Ελλάδα να ανάγουμε σε γενικευτικές διαιρέσεις την «κακιά μας τη μοίρα», είναι αμφίβολο αν τέτοια σχήματα βοηθούν στην κατανόηση του ιστορικού παρελθόντος και των εθνικών ιδιομορφιών.

Τα λέω τούτα όχι για να επιτεθώ αλλά για να υπερασπιστώ το εξαιρετικά τεκμηριωμένο και άρτια δομημένο βιβλίο του Ρόντρικ Μπίτον από αναγνώσεις που το αδικούν. Ο Μπίτον προφανώς χρησιμοποίησε το σχήμα αυτό για να επικαιροποιήσει διαχρονικά ερωτήματα, με πλήρη γνώση των κινδύνων που συνεπάγονται και όχι χωρίς μια δόση αγγλοσαξονικού χιούμορ. Ο συγγραφέας καταφέρνει εδώ να μας διδάξει ταυτόχρονα ιστορία και λογοτεχνική θεωρία, φωτίζοντας παράλληλα, όσο είναι δυνατόν, τον εσωτερικό κόσμο του Βύρωνα ως σπάνιας περίπτωσης συγγραφέα που η πρωτοποριακή (ρομαντισμός) λογοτεχνική του παραγωγή συμπίπτει εν πολλοίς με την πολιτική του εμπλοκή ως προς τα προτάγματα της εποχής (εθνικές επαναστάσεις, γέννηση του σύγχρονου κράτους, αίτημα ελευθερίας κ.λπ). Αρχίζει λοιπόν από τα νεανικά του χρόνια και το μεγάλο ταξίδι ενηλικίωσης που έφερε τον Μπάιρον το 1809 στην Ανατολική Μεσόγειο, στις ακτές της Ηπείρου και στην αυλή του Αλή Πασά στο Τεπελένι ώς τον Παρνασσό, τους Δελφούς, τη μυθική Βοιωτία και βέβαια την Αθήνα, πριν αναχωρήσει για την Εφεσο, την Κωνσταντινούπολη και άλλους προορισμούς. Περιγράφει την απογοήτευσή του από όσα συνάντησε στα μέρη μας, τη μελαγχολική του προσέγγιση του αρχαίου πολιτισμού, τα «γοτθικού τύπου» ερωτήματα για τη νεκρανάσταση ενός προ πολλού κατεστραμμένου πολιτισμού, την άρνησή του να γοητευθεί με την ευκολία των συνήθων περιηγητών από τα αρχαία ερείπια, την εμμονή του με τον θάνατο, τους σύγχρονους Ελληνες και τα φαντάσματα του παρελθόντος. Η πρώιμη αυτή περίοδος θα εμπνεύσει το περίφημο έργο του ποιητή «Προσκύνημα του Τσάιλντ Χάρολντ» –του οποίου τα δύο πρώτα άσματα γράφονται στη διάρκεια του ταξιδιού –και εν μέρει τουλάχιστον τους «Ανατολικούς μύθους» και τον «Δον Ζουάν». Μάλιστα ο Μπίτον ισχυρίζεται ότι «οι πρωταγωνιστές πολλών από τα όψιμα ποιήματα και τα θεατρικά έργα του Μπάιρον οφείλουν πολύ περισσότερα στις εμπειρίες τού δημιουργού τους στην Ελλάδα, και ιδιαίτερα στο κλέφτικο τραγούδι, απ’ όσα έχει αναγνωρίσει ώς σήμερα η φιλολογική έρευνα».

Στην εμπλοκή του Μπάιρον με τα ελληνικά πράγματα να έπαιξε άραγε ρόλο η ερωτική απελευθέρωση που βίωσε εδώ με τη συντροφιά ενός δεκαπεντάχρονου; Πολύ πιθανόν. Σε κάθε περίπτωση ο Μπίτον δίνει έμφαση στην πολυσυλλεκτική φύση του Μπάιρον, τους έρωτές του με κυρίες της καλής κοινωνίας, τις τραυματικές εμπειρίες με την ετεροθαλή αδελφή του και τον γάμο του, την ιδιαίτερα προβεβλημένη πλατωνική αθηναϊκή ιστορία του με τη δωδεκάχρονη Τερέζα Μακρή. Αργότερα είναι η σκανδαλώδης σχέση του με την Τερέζα Γκουιτσιόλι που θα τον παρακολουθήσει σ’ ολόκληρη την επταετή περίοδό του στην Ιταλία. Υπάρχει ακόμη και η μάλλον πνευματικής φύσης σχέση με τη Μαίρη Σέλεϊ, ιδιοφυή συγγραφέα μεταξύ άλλων του «Φράνκενσταϊν» ή «Ο σύγχρονος Προμηθέας» και σύζυγο του φίλου του ποιητή (και παθιασμένου ελληνιστή) Πέρσι Σέλεϊ, ο οποίος θα πνιγόταν στο Τυρρηνικό Πέλαγος. Κατά πάσα πιθανότητα, πάντως, είναι το ερωτικό αδιέξοδο με την Τερέζα Γκουιτσιόλι και το αίσθημα πλήξης του διάσημου –περίπου θεοποιημένου –Μπάιρον που συνέβαλαν ώστε να παρθεί η μεγάλη απόφαση: στις 16 Ιουλίου 1823 ένα αγγλικό μπρίκι θα απέπλεε από το λιμάνι της Γένουας με τον Μπάιρον, τους υπηρέτες και την παρέα του, ένα διόλου ευκαταφρόνητο χρηματικό ποσό, μερικά άλογα και δυο σκυλιά. Προορισμός τους τα αγγλοκρατούμενα τότε Επτάνησα και στη συνέχεια η εξεγερμένη ελληνική ενδοχώρα. Ο Μπάιρον, στρέφοντας την πλάτη του στις λατινοαμερικανικές εξεγέρσεις της εποχής που του είχαν προταθεί ως διέξοδος, είχε αποφασίσει να κάνει τη ζωή του ποίηση συμμετέχοντας σε έναν εθνικοαπελευθερωτικό πόλεμο που ήλπιζε ότι θα έδινε νέα πνοή στα ευρωπαϊκά πράγματα και θα οδηγούσε σε μια άγνωστη ακόμη μορφή διακυβέρνησης, μακριά από τις αυτοκρατορικές, θεοκρατικές δυναστείες της εποχής.