Στην «Ιλιάδα», εκτός των άλλων θαυμαστών αφηγηματικών μοτίβων που κυριάρχησαν έκτοτε στην παγκόσμια λογοτεχνία, υπάρχουν δύο καταλυτικά πρόσωπα στην αρχή του έργου και στο τέλος, που μας συνταράσσουν. Στην αρχή αρχή, ένας πατέρας τρώας ιερέας του Απόλλωνα έρχεται ικέτης στο ελληνικό στρατόπεδο να ζητήσει την κόρη του που έχει με τη βία γίνει ερωμένη του Αγαμέμνονα, ενώ ο Απόλλων έχει γεμίσει με πτώματα κάμπο και ποταμό αγανακτισμένος. Η ποιητική φιγούρα του Χρύση με ανεμίζοντα άσπρα μαλλιά στην παραλία είναι από τις συγκλονιστικότερες σκηνές, αρχέτυπο της παγκόσμιας λογοτεχνίας.
Το ίδιο συγκλονιστική είναι η σκηνή πάλι στην παραλία που η Θέτις, μητέρα του Αχιλλέα, θρηνεί τον γιο της πριν αυτός πληγωθεί θανάσιμα χτυπημένος στο μόνο τρωτό μέρος του αθάνατου σώματός του, τη φτέρνα.
Κάνοντας ένα άλμα αιώνων φτάνω στο δημοτικό τραγούδι και σταθμεύω στη μάνα του αρματολού που έχει συλληφθεί από τον εχθρό και τον περιμένει η κρεμάλα. Στεκόταν στην «άκρη στο ποτάμι» και το πετροβολούσε, η μάνα του Κίτσου, για να περάσει «αντίπερα στα κλέφτικα λημέρια». Αλλά δεν είναι μόνο οι άγιες, μαρτυρικές, θυσιαστικές μητέρες που αθανάτισε η λογοτεχνία, επώνυμη και ανώνυμη. Είναι και η γυναίκα, η σύζυγος, η χήρα, η αδελφή, η αγαπητική που κυριαρχεί στην αφηγηματική, γραπτή και προφορική παράδοση.
Η παγκόσμια λογοτεχνία είναι μια αποθέωση της θυσιαστικής παρουσίας της γυναίκας, της συζύγου, της κόρης, της αδελφής αδικημένων ανδρών και όχι μόνο, και απατεώνων, και δολοφόνων και προδοτών.
Κάτω από αυτό το πρίσμα προσέγγισης θα εκφραζόταν η λαϊκή ευαισθησία στην περίπτωση της μητέρας του Χριστού. Δεν θα μείνω σε δύο μαρξιστές που προσέγγισαν την Παναγία. Στον δικό μας Κώστα Βάρναλη που έγραψε ένα από τα συνταρακτικότερα ποιήματα της λογοτεχνίας μας για τη «Μάνα του Χριστού», ούτε στον μαρξιστή Παζολίνι που επέλεξε τη λαϊκή φιγούρα της ίδιας του της μάνας, μιας ιταλίδας χωριάτισσας, να υποδυθεί την Παναγία στα δικά του κινηματογραφικά «Πάθη του Χριστού». Θα μείνω σε δύο θεατρικές φιγούρες που έλαμψαν πρόσφατα στην αθηναϊκή σκηνή. Μια μάνα και μια σύζυγο που κουβάλησαν στις αδύνατες πλάτες τους όλα τα πάθη και τους καημούς του κόσμου, για να θυμηθώ τον Παπαδιαμάντη και τις γυναικείες μορφές του έργου του.
Η μάνα του Χριστού
Στο θέατρο Από Μηχανής και στην κομψή πάνω σκηνή παιζόταν το έργο του ιρλανδού συγγραφέα Κολμ Τόιμπιν «Η Διαθήκη της Μαρίας». Γνωρίζουμε όλοι πως οι Ιρλανδοί έχουν φυτέψει τον καθολικισμό τους μέσα στη φωλιά του ιδιότυπου αγγλικού προτεσταντισμού. Είναι ενδιαφέρον να σκεφτούμε πως η αφήγηση της ζωής και των παθών του Χριστού στην ιρλανδική παράδοση, παρά τη βορινή ατμόσφαιρα, είναι πολύ κοντά στον τρόπο που βιώνουν τα πάθη οι Νότιοι Ιταλοί, οι Ισπανοί και οι ορθόδοξοι Ελληνες. Ως λαϊκό τραγικό δράμα. Η μάνα του Χριστού είναι μια λαϊκή γυναίκα που δεν μπορεί να καταλάβει ούτε τις πράξεις του γιου της ούτε την αναγκαιότητα του πάθους του.
Ο Τόιμπιν στη «Διαθήκη της Μαρίας» που μετέφρασε έξοχα η Κατερίνα Βαλαβανίδη και σκηνοθέτησε με τελετουργική απλότητα του καθημερινού ιερού ο Δημήτρης Μυλωνάς, με γνώση των ρυθμών της καθημερινής ιεραρχίας ενός φτωχικού νοικοκυριού, μας παρουσιάζει μια λαϊκή αρχόντισσα που προσπαθεί να καταλάβει έναν γιο, τους φίλους του και μαθητές του, τους βασανιστές και στραυρωτήδες του, την εποχή, τη χολή των μαζών και τη θυσιαστική απλότητα των αθώων.
Η Παναγία, η Μαρία του Τόιμπιν, μετά τα τρομερά γεγονότα που αντίκρισε στο φτωχικό σπιτάκι στην Εφεσο εξόριστη, σαρώνει το σπίτι, μαγειρεύει, τακτοποιεί τα αγγεία της λάτρας του νοικοκυριού, καθαρίζει τις φακές, ξεστρώνει το λιτό τραπέζι με το ξεραμένο καρβέλι και μετατοπίζει τη φιάλη με το μισοπιωμένο κόκκινο κρασί, και θυμάται και προσπαθεί να καταλάβει ακόμη και τους μαθητές που ύστερα από καιρό συγκεντρώνουν στοιχεία του βίου του γιου της για να συγκροτήσουν το δόγμα και τη θρησκεία του.
Το έργο τελειώνει μ' ένα τελετουργικό, όπου χορός μασκοφόρων επιχειρεί να απογειώσει τα γήινα.
Είχαμε χρόνια να χαρούμε την υποκριτική λιτότητα και τη σημαίνουσα κίνηση της Ασπασίας Κράλλη, μιας ηθοποιού με προίκα την παράδοση της παντομίμας και την καθαρότητα του λόγου. Και τώρα αυτή προίκα διοχετεύτηκε σε μια λιτή λειτουργική ουσιώδη καθημερινή τελετή, αποθέωση της αιώνιας λάτρας που μας έθρεψε και μας θρέφει και που έρχεται από τη βαθιά μνήμη του κόσμου.
Η Κράλλη με λόγο καθαρό καταθέτει ως μητέρα ενός γιου που απέδρασε από τον κόλπο της και ανοίχτηκε στους ανέμους της Ιστορίας και του μύθου, ερμηνεύει αυτή την αμφιθυμία καίρια και συνταρακτικά. Αν ο θεός γεννήθηκε από μια θνητή γυναίκα, μόνο μια γυναίκα που όλοι θα θέλαμε για μητέρα μας θα επέλεγε να γεννηθεί. Βρήκα ενδιαφέροντα και τον χορό των μασκοφόρων που απογειώνει στο τέλος την παράσταση.
Ενδιαφέρων ο χώρος που σήμαινε την πανάρχαια τέχνη της κεραμικής.
Λιτανεία ψυχών
Μια άλλη παράσταση - μονόλογος με κράτησε σε εγρήγορση για την αυθεντία του λόγου και τη λιτότητα της κίνησης. Εν πρώτοις οφείλω να αναφερθώ στον συγγραφέα. Πρόκειται για τον Γιάννη Σκαραγκά, που αυτή τη φορά μας αιφνιδιάζει μ' ένα κείμενο - ανθολογία. «Η Κυρά της Ρω» μπορεί να ξεκινά από έναν έξοχο σύγχρονο μύθο της ιθαγένειάς μας, τη γνωστή Κυρά που στη νησίδα Ρω ύψωνε κάθε μέρα, στην εσχατιά της Ελλάδας τη σημαία μας, όμως ο συγγραφέας κατόρθωσε να καταγράψει μια εξαίσια ανθρωπογεωγραφία όπου επανατοποθετείται επιτέλους ορθά και λογικά η έννοια της πατρίδας, μακριά από εθνικιστικές πομφόλυγες.
Η πατρίς γαία είναι η γη του πατέρα μου, εκεί που γεννήθηκε, μόχθησε, έκανε απογόνους, πόνεσε, χόρεψε, αγάπησε και μισήθηκε και εκεί που είναι ο τάφος του. Ολα τα άλλα είναι ιδεολόγημα και όπως κάθε ιδεολόγημα έχει ημερομηνία λήξεως και αφηρημένη υπερβατικότητα, συχνά επικίνδυνη και παγιδευμένη.
Ο Σκαραγκάς αγαπάει τα πράγματα, τα τιμαλφή, τα απτά, τη γη, τον αέρα, το νερό, τον ουρανό και τα φυτά και τα ζωντανά της ζωής μας, και βέβαια αυτά υπερασπίζεται η Κυρά της Ρω, αυτά είναι νοήματά της, αυτά σημαίνει αυτό το πανί που η σήμανσή του συμβολίζεται στον σταυρό και στο γαλάζιο ουρανού και θαλάσσης.
Χωρίς ιδεολογικά συνθήματα, η Κυρά της Ρω με τον σύζυγό της ταυτίζει τον έρωτά της για τον άντρα της με τον έρωτα και το νησάκι που κατοικεί, την πατρίδα όπου θα θαφτεί και όπου έθαψε και τον πρόωρα φευγάτο άντρα της. Το κείμενο του Σκαραγκά έπρεπε να διδάσκεται ως προαιρετικό στα σχολεία, όπου σήμερα συκοφαντείται η έννοια της πατρίδας, αφού ηλιθιωδώς ταυτίζεται με επικίνδυνα ιδεολογήματα. Υπενθυμίζω, πατρίς είναι επίθετο, όχι ουσιαστικό, κατά αυτονόητη παράλειψη του ουσιαστικού Γαία. Γκέκε;
Η Κατερίνα Μπερδέκα, παλιά μου μαθήτρια στη Σχολή του Κιμούλη, σκηνοθέτησε με λιτά, ουσιώδη μέσα τη Φωτεινή Μπαξεβάνη σ' έναν συνταρακτικό μονόλογο. Η Μπαξεβάνη μετέτρεψε σε μουσική το κείμενο, έξοχη εξάλλου μουσικός η ίδια, και δεν παγιδεύτηκε σε νατουραλιστική αφέλεια. Εδωσε κύρος στο οικείο και βάθος στα πράγματα και στην ύλη, τη φύση και τα φαινόμενα. Αγιοποίησε σε μια υποκριτική λειτουργία την πατρίδα Γαία. Παρών ο Τάσος Μισυρλής με το τσέλο του έδωσε βάθος στο συναίσθημα. Σκηνικό και κοστούμια του Γαβαλά, συμβολικά και λιτά. Ο Παυλόπουλος φώτισε, όπως πάντα, σοφά.
Μια παράσταση - λιτανεία ψυχών στον ναό της Φύσης. Στο θέατρο Θησείον.
Colm Toibin
Η διαθήκη της Μαρίας
Μτφ: Αθηνά Δημητριάδου,
Εκδ: Ικαρος, 2014, σελ. 120
Τιμή: 12 ευρώ
Γιάννης Σκαραγκάς
Η κυρά της Ρω
Εκδ. Κριτική, 2017, Σελ. 84
Τιμή: 10 ευρώ
Έντυπη Έκδοση
Το παρόν άρθρο, όπως κι ένα μέρος του περιεχομένου του tanea.gr, είναι διαθέσιμο μόνο σε συνδρομητές.
