Παρακολουθώ από τη δεκαετία του 1990 το σημαντικό έργο της διεθνώς αναγνωρισμένης εικαστικού Βάνας Ξένου, ομότιμης καθηγήτριας της Σχολής Αρχιτεκτόνων του ΕΜΠ, παρασημοφορημένης από το γαλλικό κράτος, και υποψήφιας από την Ελλάδα για την ανάδειξη της «Γυναίκας της Ευρώπης». Γνωρίζω επίσης την εδώ και τριάντα χρόνια επίμονη ενασχόλησή της με την Ελευσίνα και τα Ελευσίνια Μυστήρια, σε θεωρητικό, εικαστικό και φιλοσοφικό επίπεδο. Είχα μάλιστα την ευκαιρία το 2004 ως συνεπιμελητής της εμβληματικής έκθεσής της με τίτλο Ελευσις Πέρασμα, στο εργοστάσιο Κρόνος στην Ελευσίνα, να βιώσω τις χαρισματικές αρχιτεκτονικές χειρονομίες της, που κατάφερε τα έργα της να συνομιλούν με τους ατμοσφαιρικούς εγκαταλελειμμένους χώρους του εργοστασιακού συγκροτήματος.
Εξαιρετικές και με αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον ήταν και οι μεγάλες εκθέσεις της στο Παρίσι για δεύτερη φορά, στους κήπους του Palais Royal (2007-2008), με τίτλο Arrivée Passage, με την υποστήριξη του γαλλικού υπουργείου Πολιτισμού και αργότερα στον Εθνικό Κήπο της Αθήνας (2010), με τίτλο Η Ψυχή του Τόπου, εκθέσεις με κεντρικό θέμα την Ελευσίνα.
Η Ξένου συμμετείχε επίσης στην ομάδα που εργάστηκε συστηματικά για την προετοιμασία του φακέλου υποψηφιότητας που κατατέθηκε το 2016 για να γίνει η Ελευσίνα Πολιτιστική Πρωτεύουσα. Παράλληλα σε συνεργασία με τον καθηγητή Γιώργο Παρμενίδη και με φοιτητές της Σχολής Αρχιτεκτόνων του ΕΜΠ, στο πλαίσιο μίας μακροχρόνιας ερευνητικής προσέγγισης με τόπο αναφοράς την Ελευσίνα, και ιδιαιτέρως την περιοχή γειτνίασης του αρχαιολογικού χώρου, παρουσίασαν το 2016 μια πετυχημένη έκθεση στο Διοικητήριο του Παλιού Ελαιουργείου με τίτλο «9 Μεταβάσεις: Το Φανταστικό Μουσείο».
Με την επικύρωση της Πολιτιστικής, η Ξένου ξεκίνησε με την ομάδα της την προετοιμασία μιας ολοκληρωμένης πρότασης με πολεοδομικό, ιστορικό και αρχιτεκτονικό χαρακτήρα, που προέβλεπε σειρά εικαστικών επεμβάσεων στην πόλη, διατυπώνοντας ερευνητικές κατευθύνσεις, που συνδυάζουν το μακρινό παρελθόν των ελευσινιακών μύθων με τη σύγχρονη ιστορία αυτού του τόπου. Μια σειρά επεμβάσεων με στόχο να παραμείνουν μόνιμα στην πόλη. Διατυπώθηκαν προτάσεις για την τοπιακή ανάπλαση των λατομείων Tιτάν στον φυσικό βράχο στην περιοχή Βλύχα (εικ. 1), που έγινε τσιμέντο για να χτιστεί η Αθήνα, και μετατρέπεται σε ένα υπαίθριο πέτρινο θέατρο στο μεταίχμιο της land art. Επίσης χωρικές και γλυπτικές εγκαταστάσεις αστικού φωτισμού στην πόλη, καθώς και τοποθέτηση χωρικών γλυπτικών κατασκευών στο παράκτιο αστικό μέτωπο με αναφορές σε κατόψεις αρχαίων ναών της Ελευσίνας, επιτοίχιες εγγραφές και εγχαράξεις/σημάνσεις. Και όλα αυτά μέσα από τη συγκρότηση ενός μεγάλου αρχείου τεκμηρίων με παραστατικά, εικόνες, χαρτογραφήσεις και αποτυπώσεις, που αποτελούν αφετηρίες ενός διαλογισμού που καθορίζει την καλλιτεχνική δημιουργία.
Δυστυχώς, οι προτάσεις αυτές δεν έγιναν αποδεκτές από την Πολιτιστική και τελικά μετά τη λήξη της, τον Δεκέμβριο του 2023 και την επίμονη προσπάθεια της Ξένου, δόθηκε η δυνατότητα ένταξης μιας διπλής αναδρομικής έκθεσης στο εργοστάσιο Ιρις και στον αρχαιολογικό χώρο, με τίτλο «Μυστήριο 15, το ανοιχτό μουσείο: “Γιατί η Ελευσίνα σήμερα; Από τη μελαγχολία στο όραμα”», με ζωγραφικά και γλυπτικά έργα, που επιμελήθηκαν ο Τάκης Μαυρωτάς και ο Emmanuel Daydé, προσπερνώντας τις νέες αρχικές προτάσεις που είχαν προετοιμαστεί. Αντί της υλοποίησής τους επί του πεδίου, παρουσιάστηκαν στο εργοστάσιο Ιρις σε μια σειρά πινακίδων με αναλυτικά υψηλής επεξεργασίας και τελειότητας ψηφιακές εικόνες και σχέδια και επεξηγηματικά κείμενα και τεκμήρια που επιμελήθηκαν αντίστοιχα η Ντορέτ Παναγιωτοπούλου και ο Γιάννης Τουρνικιώτης, αποκαλύπτοντας μια τεράστια πολυετή και κοστοβόρα προετοιμασία, που παρέμεινε στα χαρτιά και αποκλείστηκε από το να αποτυπωθεί στην πόλη, αφήνοντας σημαντικά εικαστικά ίχνη σε μόνιμη βάση, στο διηνεκές.
Χρειάστηκε πολύς μόχθος και σημαντικές αρχιτεκτονικές επεμβάσεις από την Βάνα Ξένου και μια μεγάλη ομάδα συνεργατών που συντόνισε η Θεοδώρα Μπασάκου και επέβλεψε ο Αλέξανδρος Παναγιωτόπουλος, κυρίως στο πρόσφατα ανακαινισμένο εργοστάσιο Ιρις που ακόμη δεν έχει παραδοθεί από τον κατασκευαστή, για να υποδεχθεί τα έργα τέχνης (εικ. 2).
Αυτό που έχει ενδιαφέρον είναι η ένταξη επτά εικαστικών γλυπτικών εγκαταστάσεων στον παρακείμενο αρχαιολογικό χώρο, που δίνει τη δυνατότητα στον επισκέπτη, αφού κινηθεί μέσα στην πόλη, να τις ανακαλύψει περιπλανώμενος στα μνημεία και να καταλήξει στο εξαιρετικά ανακαινισμένο αρχαιολογικό Μουσείο. Πέρα από το έργο Γαία-Ανάδυση (2000-2007) που σηματοδοτεί μπαίνοντας την όλη εικαστική επέμβαση, ανεβαίνοντας προς το Τελεστήριο, αποκαλύπτεται ο Νάρκισσος (2007), ένα ορειχάλκινο γλυπτό (εικ. 3) που ξεχωρίζει.
Η Ξένου κατάφερε να μας ενεργοποιήσει, να μας συγκινήσει με τις δύο εφήμερες εκθέσεις της, αλλά και να μας προβληματίσει για την δυνατότητα υλοποίησης των ελκυστικών αρχικών προτάσεών της, ειδικά για την περιοχή της Βλύχας, που μπορούν να συμβάλουν σε ένα ισχυρό σταθερό πολιτιστικό αποτύπωμα στην πόλη της Ελευσίνας. Ποτέ δεν είναι αργά.
