Ρίχνει φως στην προσωπικότητα και στο έργο του εκδότη που προκάλεσε επανάσταση τον 16ο αι. δημιουργώντας τις πρώτες εκδόσεις τσέπης με περιεχόμενό τους την αρχαία ελληνική γραμματεία, μέσα από το πρόσφατο βιβλίο που κυκλοφόρησε με την υπογραφή του. Βραβεύεται επειδή «με το έργο του προάγει τον πολιτισμό στην Ελλάδα και στον κόσμο» από την Εταιρεία Συγγραφέων. Και ετοιμάζεται να μας ταξιδέψει από τις βιβλιοθήκες της μινωικής Κρήτης μέχρι εκείνη του Μιχαήλ Αγγελου στη Φλωρεντία μέσα από μια έκθεση στο Μουσείο Μπενάκη. Ο αρχιτέκτων, ιστορικός του βιβλίου και συλλέκτης ελληνικών έργων που σχετίζονται με την εκδοτική και τυπογραφική δραστηριότητα των Ελλήνων από τον 15ο έως τον 19ο αι. Κωνσταντίνος Στάικος μάς δίνει την ευκαιρία να ρίξουμε μερικές κλεφτές ματιές στην πολύπλευρη δραστηριότητά του.

Ποιος είναι λοιπόν ο Αλδος Μανούτιος, το όνομα του οποίου όλοι έχουμε ακούσει, αλλά ελάχιστοι γνωρίζουν τον ρόλο του στη διάδοση της αρχαίας ελληνικής γραμματείας;

Ενας απλός δάσκαλος που δίδασκε στη Ρώμη, ο οποίος στο πλαίσιο του ουμανιστικού κινήματος πίστεψε ότι πρέπει να διαδοθεί η αρχαία ελληνική γραμματεία και φιλοσοφία. Παράτησε λοιπόν τα πάντα, πήγε στη Βενετία, η οποία διατηρούσε στενές σχέσεις με την Κρήτη –κιβωτό σπουδαίων δασκάλων και καλλιγράφων –κσι άρχισε συστηματικά από το 1495 έως τον θάνατό του, το 1515, να εκδίδει έργα του Θουκυδίδη, του Παυσανία, κωμωδίες του Αριστοφάνη, τραγωδίες του Αισχύλου και του Σοφοκλή, τα άπαντα του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη. Τη μεγάλη καινοτομία όμως την κάνει το 1502 όταν αλλάζει τη μορφή των εκδόσεων και δημιουργεί τα πρώτα βιβλία τσέπης, τα οποία και κυκλοφορεί σε 2.000 – 3.000 αντίτυπα, γεγονός που έριξε απίστευτα το κόστος και τα έκανε προσιτά σε ένα ευρύτερο κοινό που διψούσε για γνώση. Ας μην ξεχνάμε ότι έως τότε οι προσπάθειες για εκδόσεις ελληνικών κειμένων είτε είχαν αποβεί άκαρπες είτε ήταν περιστασιακές. Και το βιβλίο μου για τον Αλδο Μανούτιο εστιάζει ακριβώς στις ελληνικές του εκδόσεις αποτελώντας το πρώτο έργο στη βιβλιογραφία με αυτό τον προσανατολισμό.

Με ποιο κριτήριο επέλεγε τα βιβλία που εξέδιδε;

Ακολούθησε την εκπαιδευτική παράδοση που υπήρχε από το παρελθόν, αλλά οργανώθηκε την περίοδο των Παλαιολόγων και αφορούσε μία σειρά βιβλίων που θεωρούνταν απαραίτητα για να μάθει κάποιος την αρχαία ελληνική γραμματεία, όπως εκείνα του Ομήρου, του Πινδάρου, του Θεόκριτου μαζί με λεξικά και βιβλία γραμματικής για την εκμάθηση της ελληνικής γλώσσας. Είναι σημαντικό μάλιστα ότι πρόκειται όχι απλώς για έγκυρες εκδόσεις, καθώς είχε στο πλευρό του έναν από τους μεγαλύτερους φιλολόγους της Αναγέννησης, τον Μάρκο Μουσούρο και σχεδόν όλη τη λογιοσύνη της Πάντοβας και της Βενετίας –είχε διοργανώσει μια μικροακαδημία στα πρότυπα της πλατωνικής, στην οποία συμμετείχαν έλληνες λόγιοι και διάσημοι ιταλοί ελληνιστές –αλλά και για τα πρώτα εικονογραφημένα ελληνικά έντυπα. Συνολικά εξέδωσε 130 βιβλία εκ των οποίων 57 ελληνικά.

Μόνο θετικά προσμετρώνται στην εκδοτική προσπάθεια του Μανούτιου;

Οι ρυθμοί που ακολουθούσε ήταν εξαντλητικοί. Γνωρίζουμε ότι έκανε διορθώσεις επί του πιεστηρίου, πίστευε όμως ότι ήταν προτιμότερο να έχει κάποιος στα χέρια του το κείμενο του Ηροδότου έστω με κάποια λάθη, παρά να περιμένει για χρόνια την αντιγραφή ενός χειρογράφου και στο μεταξύ η γνώση να παραμένει προνόμιο των λίγων.

Και ενώ δεν είχε καθήσει η σκόνη από την παρουσίαση του βιβλίου στο πλαίσιο της έκθεσης με έργα του Αλδου Μανούτιου στη Μαρκιανή Βιβλιοθήκη της Βενετίας, ήρθε η ανακοίνωση για τη βράβευσή σας από την Εταιρεία Συγγραφέων (σ.σ.

η τελετή πραγματοποιήθηκε την Τετάρτη που μας πέρασε).

Ηταν για μένα κεραυνός εν αιθρία, καθώς δεν είχα επαφές με τους συγκεκριμένους κύκλους. Ξέρω δε ότι ασχολούμαι με ένα δύσκολο αντικείμενο, τη βιβλιολογία, για την οποία στην πραγματικότητα θα έπρεπε να υπάρχει έδρα στο πανεπιστήμιο. Και ξέρετε τον λόγο; Για τον Κοραή, επί παραδείγματι, όσα γνωρίζουμε δεν προέρχονται από τα αρχεία αλλά από τα βιβλία. Αν λοιπόν γνωρίζαμε περισσότερα για τα βιβλία θα είχαμε αυτογνωσία. Εκτιμώ τη στάση της Εταιρείας Συγγραφέων σε θέματα που αφορούν τα Γράμματα και χαίρομαι για τη διάκριση αυτή, παρότι δεν έχω αποζητήσει ούτε βραβεία ούτε θέσεις. Προτιμώ να είμαι ελεύθερος σκοπευτής.

Είστε λάτρης του βιβλίου σε μια εποχή που τείνει να γίνει άυλο. Πιστεύετε ότι έρχεται το τέλος του χαρτιού;

Αν θέλεις να μελετήσεις σοβαρά ένα θέμα, ακόμη κι αν βρεις το υλικό που σε ενδιαφέρει στο Διαδίκτυο θα αναγκαστείς να το τυπώσεις. Η σοβαρή προσέγγιση της γνώσης περνάει υποχρεωτικά από το χαρτί, γι’ αυτό και δεν θα το χάσουμε ποτέ.
Βουτιά στο παρελθόν

Είχαν βιβλιοθήκη ο Μίνωας και ο Αγαμέμνων;

Σε λίγες ημέρες ετοιμάζεστε να μας ταξιδέψετε και στις βιβλιοθήκες του παρελθόντος μέσα από την έκθεση που θα εγκαινιαστεί στο Μουσείο Μπενάκη υπό τον τίτλο «Η αρχιτεκτονική των βιβλιοθηκών στον δυτικό πολιτισμό. Από τη μινωική εποχή στον Μιχαήλ Αγγελο (1600 π.Χ. – 1600 μ.Χ.)». Είχαν βιβλιοθήκη ο Μίνωας και ο Αγαμέμνων;

Φαντάζεστε ότι το κράτος των Μυκηνών δεν είχε επική λογοτεχνία; Εγραφαν μόνο καταλόγους για το λάδι και το σιτάρι; Προφανώς όχι. Η Γραμμική Α και Β ως εικονιστικές δεν επιτρέπουν να επεκταθείς σε μεγάλα κείμενα και για αυτό πιστεύω ότι δεν ήταν οι μοναδικές γραφές της εποχής. Εχοντας επαφές με τη Ναύκρατη της Αιγύπτου γνώρισαν τον πάπυρο και εκεί έγραφαν τα κείμενά τους, ενώ στις πήλινες πινακίδες διατηρούσαν λογιστικούς καταλόγους. Οταν συζήτησα τον προβληματισμό μου με τον αείμνηστο αρχαιολόγο Γιάννη Σακελλαράκη, μου αποκάλυψε ότι η άποψη αυτή εξηγούσε τη χρήση ενός μεγάλου αριθμού λίθινων εγχάρακτων διάτρητων σφαιριδίων που είχε βρει και δεν μπορούσε να ερμηνεύσει τη χρήση τους. Δεν αποκλείεται να ήταν οι ετικέτες που έγραφαν το περιεχόμενο του κάθε παπύρου, οι οποίες και κρέμονταν από το σχοινί που κρατούσε δεμένο τον κύλινδρο. Πρέπει να φανταστούμε τους κυλίνδρους τοποθετημένους σε ράφια και σε φορητά κιβώτια –αυτές οι σχεδιαστικές αναπαραστάσεις θα παρουσιαστούν στην έκθεση. Δεν σώθηκαν έως τις μέρες μας, όμως, διότι η λάβα της έκρηξης του ηφαιστείου της Θήρας κατέστρεψε τους παπύρους αφήνοντας πίσω μόνο τα σφαιρίδια, ενώ αντιθέτως η φωτιά έψησε και διατήρησε στους αιώνες τις πήλινες πινακίδες.

INFO

H έκθεση «Η αρχιτεκτονική των βιβλιοθηκών στον δυτικό πολιτισμό. Από τη μινωική εποχή στον Μιχαήλ Αγγελο (1600 π.Χ. – 1600 μ.Χ.)» εγκαινιάζεται στις 30 Νοεμβρίου, στις 20.00 στο Μουσείο Μπενάκη, Κουμπάρη 1. Εως 8 Ιανουαρίου

Κωνσταντίνος

Σπ. Στάικος

Οι ελληνικές εκδόσεις του Αλδου

και οι έλληνες συνεργάτες

του (π. 1494 – 1515)

Εκδ. Ατων, 2015 (σε συνεργασία με το Ιδρυμα Αικατερίνης Λασκαρίδη). Σελ. 299

Τιμή: 22 ευρώ