Αναζήτηση
Η έννοια…
… του ολοκληρωτισμού υπήρξε ένα αμφισβητούμενο ερμηνευτικό εργαλείο και ένα
αμφίβολο ιδεολογικό όπλο. Όταν λοιπόν κάποιοι σκύβουν πάνω από την
«ολοκληρωτική παρένθεση» μόνο και μόνο για να διακηρύξουν τον οριστικό θρίαμβο
της «τρέχουσας δημοκρατίας», ίσως είναι καλό, ακόμη και σκόπιμο, να επιστρέφει
κανείς κάθε τόσο με κριτική ματιά στις τυραννίες που έσπειραν τον τρόμο και τη
δυστυχία τον περασμένο αιώνα. Τέτοιες ματιές είναι τα κείμενα που ανθολόγησε ο
Ιταλός ιστορικός Έντσο Τραβέρσο (από τον Κέρσο και τον Αρόν μέχρι την Άρεντ)
στο βιβλίο «Ο ολοκληρωτισμός» (εκδ. Seuil), παρακολουθώντας το δρομολόγιο των
ολοκληρωτικών ιδεών μέσα από δεκαετίες πολιτισμού και πολιτικής, μέσα από
διαφορετικές σχολές σκέψης (χριστιανικές, φιλελεύθερες, μαρξιστικές), μέσα από
ιστορικές διαδρομές.
Στο «1984»…
|
|
… του Όργουελ στηρίζεται ο Ιταλός φιλόσοφος Μπενεντέτο Κρότσε για να
αναπτύξει μια φιλελεύθερη κριτική του σοβιετικού καθεστώτος. Το ίδιο βιβλίο, ο
αντισταλινικός μαρξιστής ιστορικός Ισαάκ Ντόιτσερ το θεωρεί θείο δώρο για τους
αντικομμουνιστές και τους «ψυχροπολεμικούς». Υπάρχουν πολλές και διαφορετικές
τοποθετήσεις απέναντι στην έννοια του «ολοκληρωτικού κράτους» την οποία
ανέπτυξε ο Γερμανός νομικός Καρλ Σμιτ της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης. Το βιβλίο
που επιμελήθηκε ο Τραβέρσο παρακολουθεί αυτές τις τοποθετήσεις σε όλες τους
τις μεταλλάξεις, από την αντιφασιστική Αριστερά μέχρι τον αντικομμουνιστικό
φιλελευθερισμό και από την Ευρώπη μέχρι την Αμερική. Οι ιδέες κατά του
ολοκληρωτισμού φαίνεται πως εκτρέφονται για πρώτη φορά ανάμεσα στους Ιταλούς
αντιφασίστες του 1920 και ύστερα μεταλαμπαδεύονται στους πρόσφυγες του 1930
και του 1940 (Παρίσι, Νέα Υόρκη), πριν γνωρίσουν τη «χρυσή εποχή» τους στη
διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου.
Από το 1950…
… η έννοια του ολοκληρωτισμού μετασχηματίζεται σε «προπαγανδιστικό όπλο»,
ενώ μετά την πτώση του τείχους του Βερολίνου γίνεται φορέας «απλουστευτικών
αναλογιών» (ναζισμός=κομμουνισμός) που εμποδίζουν την πλήρη κατανόηση της
ιστορίας. Με δυο λόγια, ο στόχος του βιβλίου είναι να ανατρέψει εκείνη τη
θεωρία του ολοκληρωτισμού που επιδιώκει «να καθαγιάσει τη νεοφιλελεύθερη τάξη
ως τον καλύτερο δυνατό κόσμο απέναντι στις δικτατορίες του περασμένου αιώνα».
Απέναντι σε αυτή τη θεωρία, που τείνει να γίνει η επικρατέστερη, ο Τραβέρσο
δεν κρύβει την προτίμησή του γι’ αυτό που η Χάνα Άρεντ αποκαλεί «κρυμμένη
παράδοση». Είναι η παράδοση των εξορίστων, των στερημένων, των αιρετικών,
εκείνων που έκαναν διμέτωπο αγώνα κατά του ολοκληρωτισμού, τόσο του φασιστικού
όσο και του σταλινικού, χωρίς ωστόσο να πάψουν να αναζητούν τον δρόμο που
οδηγεί στην ανθρώπινη χειραφέτηση.
Σαν αφιέρωμα…
… σε εκείνους τους εξορίστους (τον Φραντς Νόιμαν, τον Βικτόρ Σερζ, ακόμη και
τον Χέρμπερτ Μαρκούζε), ο Τραβέρσο δημοσιεύει πολλά ανέκδοτα κείμενα, που
καταγγέλλουν την αμνησία η οποία έχει κυριεύσει ένα μέρος της σύγχρονης
Αριστεράς. Έχοντας εγκαταλείψει τον διάλογο για τον ολοκληρωτισμό, αυτή η
Αριστερά «συλλαμβάνεται» διπλά ένοχη. Πρώτα από όλα, ένοχη αχαριστίας
«απέναντι σε μερικές από τις πιο σημαντικές και βαθιές φωνές της». Και ύστερα,
ένοχη αγνοίας απέναντι στην έννοια του ολοκληρωτισμού, που η γνώση της δεν
είναι απαραίτητη μονάχα για την αποκατάσταση της ιστορίας του περασμένου
αιώνα, αλλά και για την προσέγγιση της όποιας μελλοντικής χειραφέτησης του ανθρώπου.
