Ιστορία. Οριζοντίως και καθέτως

Αποτελεί το κοινό πάθος που συνδέει τον πρώην πρόεδρο των Ηνωμένων Πολιτειών Μπιλ Κλίντον με τον διεθνούς φήμης τσελίστα Γιο Γιο Μα και τον αναγνώστη των «ΝΕΩΝ». Είναι τόσο στενά συνυφασμένο με την καθημερινότητα εκατομμυρίων ανθρώπων ανά τον κόσμο, που φαντάζει παράξενο ότι η ηλικία του είναι μόλις 107 ετών, ενώ ο αναγκαστικός περιορισμός που έχει επιβληθεί λόγω της πανδημίας του κορωνοϊού έχει εκτοξεύσει τη δημοτικότητά του στα ύψη. Και όπως πολλές από τις ιδιαιτέρως δημοφιλείς και εμπορικά επιτυχημένες επινοήσεις, ανακαλύφθηκε εντελώς τυχαία. Ο λόγος για το σταυρόλεξο, την ιστορία του οποίου διερεύνησε σε βάθος και αποκαλύπτει στο βιβλίο της «Thinking inside the box» (εκδ. Penguin) η αμερικανίδα συγγραφέας και ποιήτρια Αντριαν Ράφελ, όπως διαβάζουμε στο «Paris Review».

«Οταν ξεκίνησα την έρευνά μου για το παρελθόν του σταυρολέξου, ξαφνιάστηκα. Δεν φανταζόμουν ότι επινοήθηκε μόλις το 1913. Είχα την εντύπωση ότι είχε ιστορία αιώνων και άφηνα τον νου μου να "βλέπει" την αυτοκράτειρα Λιβία (σ.σ.: τη μετέπειτα γνωστή ως Ιουλία Αυγούστα, σύζυγο του πρώτου αυτοκράτορα της Ρώμης Οκταβιανού και μία από τις ισχυρότερες γυναίκες στην ιστορία της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας) να λύνει έναν λεκτικό γρίφο, πρόγονο του σταυρολέξου, στα διαμερίσματά της. Στην πραγματικότητα όμως είναι γέννημα της απελπισίας του δημοσιογράφου Αρθουρ Γουέιν, ο οποίος προσπαθούσε να καλύψει ένα κενό που είχαν οι σελίδες ψυχαγωγίας της χριστουγεννιάτικης έκδοσης της εφημερίδας "New York World", στην οποία εργαζόταν. Δημιούργησε λοιπόν ένα παζλ λέξεων σε σχήμα ρόμβου, στην κορυφή του οποίου υπήρχε η λέξη "Fun" (διασκέδαση) χωρίς τα γνωστά σε όλους μας μαύρα τετράγωνα. Μέσα σε μία νύχτα "ο γρίφος με τις διασταυρούμενες λέξεις" είχε αποκτήσει φανατικούς οπαδούς. Και έκτοτε το λεκτικό παζλ με τα λευκά και τα μαύρα τετράγωνα που για να γεμίσουν θα πρέπει πρώτα να λυθεί μια σειρά αινιγματικών ορισμών αποτελεί σταθερή ύλη των εφημερίδων, λειτουργώντας ενίοτε ως το "αλάτι" του ειδησεογραφικού περιεχομένου τους», εξηγεί η συγγραφέας.

Οσο κι αν το σταυρόλεξο στη σύγχρονη μορφή του δημιουργήθηκε από μια ανάγκη - να κλείσει η τρύπα σε μια σελίδα λόγω έλλειψης ύλης -, δεν «φύτρωσε» από το πουθενά. Από τη στιγμή που ο άνθρωπος επινόησε τον λόγο άρχισε να δοκιμάζει και τα λεκτικά παιχνίδια. Oι Ρωμαίοι υπήρξαν λάτρεις των γρίφων με λέξεις και απόδειξη, σύμφωνα με την Αντριαν Ράφελ, είναι το όνομα της ίδιας της Ρώμης, το οποίο αν αντιστραφεί στα λατινικά σχηματίζεται η λέξη αγάπη (Roma - Amor).

ΣΤΗΝ ΠΟΜΠΗΙΑ. To πρώτο γνωστό παιχνίδι λέξεων με τετράγωνα, ωστόσο, ανακαλύφθηκε χαραγμένο στη θαμμένη κάτω από τόνους ηφαιστειακής στάχτης και λάβας Πομπηία. Είναι γνωστό ως τετράγωνο Sator (ή Rotas ανάλογα με την κατεύθυνση που επιλέγει κάποιος να διαβάσει τη λέξη) και αποτελείται από την καρκινική φράση πέντε λέξεων SATOR AREPO TENET OPERA ROTAS που σε ελεύθερη απόδοση σημαίνει «ο αγρότης Απερο δουλεύει το άροτρο». Κάθε λέξη καταλαμβάνει από μία σειρά σχηματίζοντας ένα τετράγωνο ώστε η φράση να μπορεί να διαβαστεί τόσο από αριστερά προς τα δεξιά, όσο κι από πάνω προς τα κάτω και το αντίστροφο και στις δύο περιπτώσεις. Η εγχάρακτη αυτή καρκινική φράση αποδείχθηκε ιδιαιτέρως δημοφιλές γκραφίτι της εποχής, με αποτέλεσμα να το συναντάμε από τη Βρετανία έως τη Συρία. Η αιτία της δημοφιλίας της ωστόσο παραμένει άγνωστη. Εκείνο που με τα ως τώρα δεδομένα θεωρείται βέβαιο είναι πως το όνομα Απερο εμφανίζεται για πρώτη και τελευταία φορά στο σύνολο της λατινικής γραμματείας και η πλέον διαδεδομένη άποψη αποδίδει το γεγονός στο ότι το όνομα επινοήθηκε επί τούτου για να μη χαλάσει η ισορροπία του λογοπαιγνίου. Το τετράγωνο Sator όμως έχει κι έναν άλλο άσο στο μανίκι του. Αν τα γραμμάτα των λέξεών του επανατοποθετηθούν γύρω από το γράμμα Ν, δημιουργείται ένας ελληνικός σταυρός στον οποίο διαβάζουμε τη φράση Pater Noster, δηλαδή Πάτερ Ημών, και το Α και το Ο αντιστοιχούν στο Αλφα και το Ωμεγα που συμβολίζουν την αρχή και το τέλος. Η συγκεκριμένη αναδιάταξη οδήγησε στην αντίληψη ότι ενδεχομένως το τετράγωνο σε αυτή τη μορφή του να χρησιμοποιήθηκε ως συγκεκαλυμμένο σύμβολο αναγνώρισης μεταξύ των πρώτων χριστιανών.

Στον Μεσαίωνα το τετράγωνο Sator διατήρησε τη δημοτικότητά του ως μαγικό αντικείμενο με αποτροπαϊκό χαρακτήρα, αντίληψη η οποία βασιζόταν στο ότι ο διάβολος μπερδεύεται από την καρκινική γραφή. Ως εκ τούτου έχει βρεθεί χαραγμένο σε πινακίδες που στόχο έχουν την προστασία από άρρωστους σκύλους και φίδια. Κι ενώ αυτού του τύπου οι εγχαράξεις διατήρησαν για εκατοντάδες χρόνια τη φήμη τους σχετικά με τις μαγικές τους ιδιότητες, άλλα παιχνίδια λέξεων έγιναν δημοφιλή κατά τη διάρκεια του 19ου αι., όπως οι διπλές ακροστιχίδες που άνοιξαν τον δρόμο για τη δημιουργία του σταυρολέξου. Η βασίλισσα Βικτωρία μάλιστα, λάτρις των γρίφων με λέξεις, δημιούργησε το «αίνιγμα του Γουίντσορ» για να συνδέσει τα ανθρακωρυχεία με την περιοχή του Νιούκαστλ.

Στο παιχνίδι των λέξεων αφιέρωσε χρόνο και ο μαθηματικός του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης Τσαρλς Ντόντγκσον - γνωστός στους περισσότερους με το ψευδώνυμό του Λιούις Κάρολ και συγγραφέας της «Αλίκης στη Χώρα των Θαυμάτων» -, ο οποίος επινόησε έναν γρίφο στον οποίο ο λύτης καλείται ξεκινώντας από μια λέξη να δημιουργήσει μια άλλη, ισομεγέθη, αλλάζοντας μόνο ένα γράμμα κάθε φορά και κάνοντας τις λιγότερες δυνατές κινήσεις. Τελικά, ποια είναι εκείνη η τόσο γλυκιά ικανοποίηση που προσφέρει η επίλυση ενός σταυρολέξου ώστε να έχει θέση από το τραπέζι του πρωινού ως το κομοδίνο δίπλα στο κρεβάτι; «To μυστήριο που κρύβεται πίσω από τους ορισμούς» είναι μία από τις πιθανές εξηγήσεις που δίνει η συγγραφέας.