«Τ’ άστρη όπου ‘ναι άμετρα βιαζόταν να μετρήσει» -Παράσταση για τον σπουδαίο ποιητή Στέφανο Σαχλίκη

Με μεγάλη επιτυχία συνεχίζεται η διαδικτυακή προβολή της παράστασης «Στέφανος Σαχλίκης: Τ’ άστρη όπου ‘ναι άμετρα βιαζόταν να μετρήσει», σε σκηνοθεσία Γιάννη Αναστασάκη. Πρόκειται για ένα έργο υπό εξέλιξη, που εντάσσεται στο πλαίσιο του ψηφιακού Φεστιβάλ «Τέχνη Καθ’ Οδόν 2020», στη θεματική ζώνη «Φώτα, Αυλαία, Πάμε» του Διαδικτυακού Καναλιού του Δήμου Ηρακλείου «Heraklion Arts and Culture» και προγραμματίζεται να παρουσιαστεί δια ζώσης το ερχόμενο καλοκαίρι.

Η παράσταση στηρίζεται σε βιογραφικά στοιχεία του σπουδαίου Κρητικού ποιητή, και σε δύο κυρίως έργα του: την «Αφήγησι παράξενο του ταπεινού Σαχλίκη» και τις «Συμβουλές στον Φραντζισκή».

Ο Στέφανος Σαχλίκης θεωρείται ο πρώτος εκπρόσωπος της κρητικής λογοτεχνίας και ο πρώτος ποιητής που εισήγαγε την ομοιοκαταληξία στη νεοελληνική λογοτεχνία. Βγήκε ζωντανός από την πανδημία πανώλης του 1348, γιορτάζοντας ξέφρενα τη σωτηρία του, ζώντας μια ζωή νυχτερινή χωρίς φραγμούς, ξοδεύοντας τη μεγάλη περιουσία που κληρονόμησε, μπαίνοντας ακόμα και στη φυλακή. Η ιδιόμορφη ποίηση του Σαχλίκη, ο σατιρικός της χαρακτήρας, η δημώδης γλώσσα που χρησιμοποιούσε και η μίμηση της λαϊκής παράδοσης που χαρακτήριζε τα έργα του, προσέγγιζαν την προαναγεννησιακή λογοτεχνική παραγωγή της Ευρώπης.

Τους πρωταγωνιστικούς ρόλους υποδύονται οι Θοδωρής Θεοδωρίδης (Σαχλίκης), Σοφία Δερμιτζάκη (Τύχη, Πόθα, Πολιτική) και Ελένη Στρατάκη (Αφηγήτρια, Κουταγιώταινα, Πολιτική), μαζί με το μικρό Κωσταντίνο Μιχελάκη.

Ο σκηνοθέτης της παράστασης Γιάννης Αναστασάκης μιλάει στα «Νέα» για την παράσταση, τον Σαχλίκη και το on line streaming.

Πώς προέκυψε η ιδέα για την παράσταση;

Ήταν ιδέα της Σοφίας Δερμιτζάκη, μέλους της ηρακλειώτικης Θεατρικής Ομάδας Stravaganti NUOVI. Όταν μου το πρότεινε, γνώριζα τον ποιητή, αλλά όχι το έργο του. Μια ανάμνηση θολή από τα πανεπιστημιακά χρόνια. Αγόρασα αμέσως την πρόσφατη εξαιρετική χρηστική έκδοση του αείμνηστου Νικόλαου Παναγιωτάκη και του Γιάννη Μαυρομάτη(Μ.Ι.Ε.Τ., 2015). Ήταν κι οι δυο τους καθηγητές στη Φιλοσοφική Ιωαννίνων, όπου σπούδασα, κι έτσι αισθάνθηκα μια οικειότητα ξεχωριστή με το έργο του Σαχλίκη. Μελετώντας την ποίησή του και διαβάζοντας για τη ζωή και το έργο του, δε μπορούσα παρά να δεχθώ την πρόταση και να προχωρήσω σε μια σύνθεση κειμένου, που θα στηριζόταν στους στίχους του ποιητή. Έχω σκηνοθετήσει αρκετές φορές παραστάσεις που στηρίχθηκαν σε λογοτεχνικά κείμενα. Είναι μια γοητευτική πρόκληση να… ξεκολλήσεις τα γράμματα από το χαρτί και να τα φέρεις στη σκηνή. Και πάντα μπαίνω με χαρά σε αυτην την περιπέτεια.

Τι σας γοητεύει στο έργο του Σαχλίκη;

Ο Στέφανος Σαχλίκης ήταν μια ξεχωριστή περίπτωση ανθρώπου και ποιητή. Κληρονόμος του φεουδάρχη πατέρα του, επέζησε ο ίδιος από τη Μεγάλη Πανούκλα του 1348, ένας έφηβος στα 17 του, και ρίχτηκε σε μια έκλυτη ζωή με διασκεδάσεις κάθε είδους, ξοδεύοντας το μεγαλύτερο μέρος της περιουσίας του. Τη μέρα, αλλά κυρίως τη νύχτα, κυνήγησε το ανέφικτο, γι’ αυτό στον τίτλο της παράστασης υπάρχει ο στίχος του: «Τ΄άστρη οπού ΄ναι άμετρα βιαζόταν να μετρήσει». Οινοποσίες ως τα χαράματα, πόρνες, ζάρια, φυλακή. Έπειτα αυτοεξορία στα κτήματά του στο Πενταμόδι για 11 χρόνια κι επιστροφή στο Χάνδακα ως «δικηγόρος επί τιμή». Αλλά στο μεταξύ γράφει ποίηση! Και καλή ποίηση! Μέσα στη φυλακή, αλλά και μετά, όταν επιστρέφει στο Ηράκλειο με το οφίτσιο του δικηγόρου, διοχετεύει την ενέργειά του σε πολύστιχα ποιήματα. Άλλοτε σατιρικά (ακόμη και «σατυρικά», όπως λέει ένας φίλος μας ποιητής, συντοπίτης του), άλλοτε εξομολογητικά, γεμάτα χιούμορ, αυτοσαρκασμό, μέτρο και ρυθμό. Και εδώ έγκειται μια πρωτοτυπία που πρώτος αυτός εισήγαγε στη νεοελληνική λογοτεχνία: στιχουργήματα με ομοιοκαταληξία! Ένας ποιητής, στα μέσα του 14^ου αιώνα, που επινοεί αυτόν τον τρόπο γραφής και καταφέρνει να αγαπηθούν τα ποιήματά του από πολλούς ακροατές στην Κρήτη, μια και τραγουδιούνται παντού! Με γλώσσα τολμηρή – κάποιες στιγμές σχεδόν βωμολοχική- περιγράφει αληθινούς ανθρώπους της εποχής του, μας μεταφέρει εκφράσεις και συμπεριφορές, ζωγραφίζει για χάρη μας με έντονα χρώματα τη ζωή στο Κάστρο σε έναν αιώνα σκοτεινό.

Πώς ένας ποιητής που έζησε πριν από 700 χρόνια αφορά το κοινό του σήμερα;

Μας αφορά. Το ένιωσα κι εγώ και οι συντελεστές της παράστασης. Το ένιωσαν οι ηθοποιοί, οι μουσικοί, αλλά και το κοινό των 2.500 περίπου θεατών που έχουν παρακολουθήσει ως τώρα την εργασία μας στο διαδίκτυο. Καταρχήν, αν και ο ίδιος δεν το δηλώνει ποτέ φανερά, είναι μια ποίηση που γεννιέται μετά από μια θανατηφόρα επιδημία. «Κακή ώρα», ζούμε όλοι μας μια πανδημία ενός φονικού ιού και σήμερα.

Καταλαβαίνουμε τη στάση του ποιητή και νιώθουμε πως είναι αυθεντική κι ειλικρινής η ορμή του κι η λαχτάρα του. Δεν καμώνεται, δεν θέλει να μας ξεγελάσει.  Κι ακόμη κι όταν επιχειρεί να συμβουλέψει το νεαρό Φραντζισκή (σε μας ο μικρός Κωνσταντίνος Μιχελάκης) δε θέλει- και δε μπορεί- να κρύψει τη νοσταλγία του για την ξέφρενη νεανική ζωή του. Οι απαγορεύσεις, η στέρηση και της πιο απλής ανθρώπινης επαφής, ο φόβος θανάτου, η συνειδητοποίηση ότι η ζωή μπορεί να αποδειχθεί  ένα εξαιρετικά σύντομο ταξίδι, κυλούν στις αρτηρίες των στίχων του. Μια εμπύρετη κατάσταση που στην παράστασή μας προσπαθεί να τη διαχειριστεί με χαμόγελο, με μια επίπλαστη ηρεμία, με μια στωικότητα που, τελικά, είναι μια persona, ένας «ρόλος», ο ρόλος που ερμηνεύει σήμερα με μόχθο, πίστη και ταλέντο ο Θοδωρής Θεοδωρίδης.

Όσα λέγονται, όσα ακούγονται, μας αφορούν όλους. Εξάλλου, τι είναι 700 χρόνια απόσταση; Δεν είναι αγεφύρωτη. Ο πυρήνας του Ανθρώπου παραμένει ίδιος χιλιάδες χρόνια τώρα. Κι όταν με τη βοήθεια της Τέχνης αναβιώνει μια ολόκληρη εποχή, νιώθουμε τη χαρά να ανακαλύπτουμε ξανά τα βασικά χαρακτηριστικά του προσώπου μας ενταγμένα σε ένα περιβάλλον διαφορετικό. Οικείο κι άγνωστο μαζί. Κι έτσι, δίχως καν να το έχουμε προσχεδιάσει, επαναπροσδιορίζουμε τη θέση μας στον κόσμο.

Ο λόγος του Σαχλίκη που είναι ιδιαίτερος, πώς ζωντανεύει στην παράσταση;

Στην παράσταση προσπαθούμε ο λόγος να φθάσει στο θεατή με ενάργεια και σεβασμό στην ιδιοτυπία της εκφοράς του. Η κρητική διάλεκτος του 14^ου αιώνα έχει λέξεις που δε χρησιμοποιούνται σήμερα, μα και πολλές που έμειναν ατόφιες στη σύγχρονη λαλιά των Κρητικών. Για ένα σύγχρονο Κρητικό, που κρατά τις ρίζες του, είναι μια γλώσσα αναγνωρίσιμη και κατανοητή. Για τους υπόλοιπους Έλληνες θεατές υπάρχουν σημεία που βοηθάμε με ένα μικρό γλωσσάρι που τρέχει κάτω δεξιά στην οθόνη (ερμηνεία μόλις 10 λέξεων, που όμως μοιάζει απαραίτητη), αλλά έχουμε δουλέψει έτσι, ώστε με τα συμφραζόμενα να κρατούμε το νήμα της αφήγησης, να φωτίζουμε οποιαδήποτε σκοτεινή περιοχή. Δεν είχαμε παράπονα ως τώρα πως είναι δύσκολη η κατανόηση της γλώσσας του Σαχλίκη. Η αμεσότητα των τριών ηθοποιών μας , νομίζω πως παίζει σημαντικό ρόλο. Ασκήθηκαν με τη Βοηθό σκηνοθέτη Στέλλα Κουφάκη για δύο μήνες στην εκφορά των στίχων, έχοντας ήδη το κείμενο της παράστασης στα χέρια τους, και δουλέψαμε εντατικά κι ένα μήνα μαζί, όταν κατέβηκα στο Ηράκλειο. Χαίρομαι που λάμπουν οι λέξεις! Ταλαντούχα παιδιά και ο Θοδωρής, αλλά και η Ελένη Στρατάκη και η Σοφία Δερμιτζάκη, που ερμηνεύουν τις γυναίκες που πέρασαν απ’ τη ζωή του ποιητή. Τρεις ηθοποιοί με μεράκι κι αγάπη για την Τέχνη μας. Δε γίνεται αλλιώς.

Μια και η παράσταση προβάλλεται διαδικτυακά, τι προκλήσεις αντιμετωπίσατε στον νέο τρόπο παρουσίασής της;

Προσπαθώντας να δραματοποιήσουμε δυο κυρίως έργα του ποιητή (το Αφήγησις Παράξενος του Ταπεινού Σαχλίκη και τις Συμβουλές στον Φραντζισκή), χρησιμοποιήσαμε κοστούμια εποχής (της σπουδαίας Άννας Μαχαιριανάκη), σε ιστορικούς χώρους (στο Ηράκλειο, αλλά και στην Επισκοπή Μυλοποτάμου), που αναζητήσαμε με τη σκηνοθέτρια του κινηματογράφου Μαρία Παπαδάκη, που είχε αναλάβει το δύσκολο έργο της… εικονοποίησης της εργασίας μας και του τελικού μοντάζ. Χωρίς τη Μαρία δε θα μπορούσαμε, φυσικά, να αποδώσουμε το Σαχλίκη στο κοινό του διαδικτύου.

Στην πραγματικότητα, για πρώτη φορά στη θεατρική μου πορεία, έστηνα μια  παράσταση που θα παιζόταν μόνο σε μια οθόνη. Αυτό το γνώριζα εξαρχής, γιατί αυτή ήταν η παραγγελία του Δήμου Ηρακλείου, που στήριξε οικονομικά την προσπάθεια και μας φιλοξενεί στο Διαδικτυακό του Φεστιβάλ ΚΑΘ΄ΟΔΟΝ. Έτσι, ένα πρώτο ντεκουπάζ καθόρισε τη συναρμογή των κειμένων κι έδωσε τον τόνο στη σύνθεση. Με τη μορφή που πήρε η παράστασή μας είχε ένα μονόδρομο ν’ ακολουθήσει: την επαφή με το θεατή μέσα από την οθόνη του υπολογιστή. Κράτησα έτσι τη μετωπικότητα- ως φόρο τιμής στη θεατρική καταγωγή του εγχειρήματος- κι ο Σαχλίκης απευθύνεται κατευθείαν στα μάτια του θεατή ή στον Φραντζισκή που κάθεται κι αυτός σε θέση θεατή. Γράφτηκαν σκηνές φλας μπακ, και επέλεξα τις μουσικές που διατρέχουν το έργο.  Κατόπιν, η Μαρία πρότεινε τους τελικούς χώρους των γυρισμάτων, τις γωνίες λήψης, την εναλλαγή των πλάνων στο μοντάζ. Συνεργάστηκα στενά μαζί της, βλέποντας από πρώτο χέρι τις νέες δυσκολίες αλλά και τις νέες δυνατότητες που προσφέρει η τέχνη του κινηματογράφου.

Στη μορφή αυτής της «παράστασης εν εξελίξει», είχε πλέον άλλο ειδικό βάρος η μουσική. Άλλες φορές λειτουργεί υπαινικτικά, ως χαλί, άλλοτε προωθεί το ρυθμό, άλλοτε κρατά το τέμπο κι άλλοτε δημιουργεί έναν αυτόνομο χώρο, όπου πρωταγωνιστεί μονάχη της. Προτιμήσαμε να εκτελεστεί από μια κομπανία νέων μουσικών του Ηρακλείου, που αγάπησαν τη μουσική του 14^ου αιώνα και τη μπόλιασαν ευεργετικά με το ύφος της κρητικής παράδοσης. Συμπαραστάτες μας στις α καπέλα αποδόσεις του τραγουδιού Ecco la primavera του συγκαιρινού με το Σαχλίκη συνθέτη Francesco Landini, μια Ελληνίδα σοπράνο από την Αθήνα κι ένας Ιταλός τενόρος.

Μια αναγκαία εξομολόγηση: αυτή η μορφή που θα παρακολουθήσετε στο Youtube είναι για μας το έναυσμα για μια νέα προσπάθεια δραματοποίησης  του έργου του Σαχλίκη, το καλοκαίρι. Ελπίζουμε με το κοινό στην εφήμερη ζωντανή συνάντηση που έχουμε πεθυμήσει: σε ανοιχτούς χώρους της πόλης του Ηρακλείου. Εκεί, θα βρουν τη θέση τους κι οι στίχοι που η τολμηρή τους γλώσσα έκρινα πως τους έχριζε  ακατάλληλους για μια ανοιχτή διαδικτυακή πλατφόρμα. Η τωρινή προσβάσιμη εκδοχή θέλαμε να’ ναι ΚΑΤΑΛΛΗΛΗ για όλους, αλλά η καλοκαιρινή, αναγκαστικά, θα είναι Κατάλληλη μόνο για Ενήλικες. Καιρού θέλοντος και κορωνοϊού επιτρέποντος…