Ο Πίτερ Μπρουκ θεωρείται ο πιο επιδραστικός ζων σκηνοθέτης του παγκόσμιου θεάτρου, ένας μέγας θεατράνθρωπος με ευρύτατο ερευνητικό έργο και παραστασιογραφία. Γεννήθηκε το 1925 στο Λονδίνο. Σπούδασε στο Μόντλιν Κόλετζ της Οξφόρδης, όπου και ίδρυσε την Κινηματογραφική Λέσχη του Πανεπιστημίου. Το 1944, ως φοιτητής σκηνοθέτησε την πρώτη του παράσταση, τον «Δόκτορα Φάουστους» του Κρίστοφερ Μάρλοου. Στη συνέχεια ανέβασε σημαντικά έργα των Σαίξπηρ, Ζαν-Πολ Σαρτρ, Αρθουρ Μίλερ, Αντον Τσέχοφ, Ζαν Ανούιγ και Ζαν Ζενέ. Διατέλεσε συνδιευθυντής της Royal Shakespeare Company και σήμερα ζει και εργάζεται στο Παρίσι. Στη γαλλική πρωτεύουσα έχει ιδρύσει το περίφημο θέατρο Bouffes du Nord και το σημαντικό ίδρυμα International Centre for Theatre Research, τα οποία έχουν λειτουργήσει υπό τη διεύθυνσή του.

Ο Πίτερ Μπρουκ έχει στο ενεργητικό του ένα παγκόσμιας αίγλης συγγραφικό έργο με ιστορικά δοκίμια πάνω στο θέατρο, με κορυφαίο όλων το «Empty space» που άλλαξε τα δεδομένα του θεάτρου της εποχής του. Πάνω από όλα όμως είναι ένας σκηνοθέτης με τρομερή ικανότητα διείσδυσης, εξόρυξης ουσίας, με πάρα πολύ μεγάλη αγάπη για τη δουλειά του και λατρεία για τον ηθοποιό. Ενας σκηνοθέτης με εφαρμοσμένη πίστη στο αόρατο, το φευγαλέο του θεάτρου, κάτι που συνοψίζει καίρια στο μότο «Can something come from nothing?», που αποτέλεσε και τον τίτλο μιας εξαιρετικής ομιλίας του. Ο Μπρουκ υποστηρίζει πως εάν ο ηθοποιός διαθέτει πίστη σε αυτό «το αόρατο και φευγαλέο», τότε του αποκαλύπτεται η πραγματική φύση της αίσθησης αυτού παίρνοντας σάρκα και οστά στη σκηνή. Ο Πίτερ Μπρουκ αγαπάει τον ηθοποιό. Σταδιακά έχει αφαιρέσει όλα τα σκηνοθετικά ψιμύθια και επικοινωνεί με τον μυελό του θεάτρου. Οπως έχει πει, μιλώντας για την αφαίρεση: «Εκανα υπερθεάματα, δομές, σχεδιασμούς, οργανώσεις και μετά στην πρόβα πήγαινα να τα εφαρμόσω και δεν γινόταν τίποτα». Ο Μπρουκ δουλεύει εξυψωτικά, ο ίδιος ανασαίνει μέσα από αυτό που κάνει. Δεν είναι σκηνοθέτης-δικτάτορας, αυθεντία που επιβάλλει, εξού και συχνά λειτουργεί συλλογικά, δουλεύοντας με τους ηθοποιούς του εκτενώς διά μέσου εργαστηρίων – σεμιναρίων.

Χαμηλών τόνων

«Η αρετή της συγγνώμης», το τελευταίο, λιτό, χαμηλών τόνων, έξοχο κείμενο του μεγάλου θεατρανθρώπου –το όποιο έγραψε στα ογδόντα οκτώ του χρόνια -, είναι έργο πολύ λειτουργικότερο από τόμους θεατρολογίας. Ανανεώνει το ενδιαφέρον του θεατρόφιλου κοινού για τον Σαίξπηρ, εξορύσσοντας τα πιο απόκρυφα κλειδιά και κώδικες της θεατρικής γλώσσας του μεγάλου βάρδου που έχουν σφραγίσει τη θεατρική πράξη μέχρι σήμερα.

Ποιος όμως θα φανταζόταν ότι ένα βιβλίο γραμμένο για τον Σαίξπηρ από έναν δημιουργό που έχει αφιερώσει ένα μεγάλο κομμάτι της δουλειάς του σε αυτόν θα ήταν και τόσο απολαυστικό; «Στην Αφρική έχουν μια παροιμία» γράφει ο Μπρουκ στην εισαγωγή. «Το να είσαι σοβαρός δεν είναι πολύ σοβαρό». Πρόκειται για ένα κείμενο που λάμπει, «σερβιρισμένο» απευθείας από την «κουζίνα του καλλιτέχνη».

Μέσα σε ολιγοσέλιδα κεφάλαια ο Μπρουκ, με αφορμή τον Σαίξπηρ, καταθέτει με λιτό, απέριττο προσωπικό τρόπο σκέψεις που αφορούν όλο το φάσμα της θεατρικής πράξης και κατ’ επέκταση της λειτουργίας της τέχνης.

Ο συλλογισμός

Στο «άνοιγμα της αυλαίας» του βιβλίου, στο πρώτο κεφάλαιο με τίτλο «Αλίμονο, καημένε Γιόρικ», ο Μπρουκ αναφέρει πως κάποτε ένα παγκοσμίως κορυφαίο περιοδικό στον χώρο της διανόησης ζήτησε από ένα πάνελ μελετητών να ερευνήσει το σπουδαίο ερώτημα: «Ποιος έγραψε τα έργα του Σαίξπηρ;». Οταν του ζητήθηκε η απάντησή του, ο Μπρουκ επιχείρησε μια πολύ αστεία reductio ad absurdum (έναν συλλογισμό δηλαδή που βασίζεται στην εις άτοπον απαγωγή) σχολιάζοντας έτσι όλες τις θεωρίες περί ύπαρξης ή μη του Σαίξπηρ. Ο σκηνοθέτης δεν δίστασε να κάνει αναφορά και στον άγγλο χιουμορίστα των αρχών του 20ού αιώνα Μαξ Μπίρμπομ, ο οποίος, με γερή δόση ειρωνείας και αγγλοσαξονικού πνεύματος, κατέθεσε την εξωφρενική θεωρία ότι τα έργα του Τένισον τα είχε γράψει η βασίλισσα Βικτωρία! Για να θεμελιώσει τον ισχυρισμό αυτόν, διέτρεξε υπομονετικά το «In memoriam» του ποιητή ώσπου βρήκε μια αράδα που θα μπορούσε να την αναγραμματίσει έτσι ώστε να σχηματίσει τη φράση «Alf didn’t write this I did Vic» («Αυτό δεν το έγραψε ο Αλφ, το έγραψα εγώ, η Βικ»). Το αποτέλεσμα ήταν ότι η απάντηση του Μπρουκ απορρίφθηκε από το περιοδικό γιατί «δεν ήταν εφάμιλλη του επιπέδου που περίμεναν από τους συνεργάτες τους».

Πρόκειται για ένα βαθιά προσωπικό βιβλίο, που ωστόσο εκ της φύσεως του θέματος ανοίγεται στοχαστικά προς ποικίλες κατευθύνσεις. Στο κεφάλαιο «Υπάρχει ένας κόσμος κάπου αλλού» ο Μπρουκ μιλάει για σαιξπηρικά αποφθέγματα όπως το ομώνυμο από τον «Κοριολανό» και τα «Ω, σ’ αυτά είχα δώσει πολύ λίγη προσοχή» από τον «Βασιλιά Ληρ» – «Το παν είναι η ετοιμότητα» από τον «Αμλετ», υποστηρίζοντας ότι σε αυτή την τριάδα των τόσο απλών φράσεων μπορούμε να βρούμε πολλαπλά επίπεδα ζωής.

Η καχυποψία

«Η ιδέα στον Σαίξπηρ έρχεται στο τέλος»

Λέει ο Μπρουκ: «Η λέξη είναι σαν το γάντι (…) ένα άψυχο αντικείμενο που θαυμάζουμε στη βιτρίνα ενός μαγαζιού ή ακόμη και σε ένα μουσείο. Τη ζωή του τη δίνει το χέρι που τη φοράει. Κάτι που ισχύει σε κάθε μορφή της οποιασδήποτε λέξης – από την πιο αδιάφορη ώς την πιο εκφραστική».

Στο κεφάλαιο «Ενας μάγειρας και μια ιδέα» ο Μπρουκ εκφράζει τη βαθιά του καχυποψία για την εννοιολογική τέχνη και τη συνακόλουθη κυριαρχία της «ιδέας» πάνω στο έργο. «Ενα μεταχειρισμένο χαλί (…) τοποθετημένο πάνω σε ένα σωρό φθαρμένα παπούτσια κέρδισε διεθνή βραβεία. Θεωρήθηκε αρκετό για να εκφράσει την τραγωδία των μεταναστών, των εκτοπισμένων. (…) Κάθε σκηνή στον Σαίξπηρ μπορεί να γίνει χυδαία, σχεδόν αγνώριστη, εξαιτίας της ελπίδας του εκάστοτε σκηνοθέτη να βρει μια μοντέρνα ιδέα. (…) Η ιδέα είναι το αποτέλεσμα και έρχεται στο τέλος».

Αυτή η τελευταία φράση του μεγάλου θεατρανθρώπου θα έπρεπε να είναι ο απόλυτος χρησμός για όλους τους καλλιτέχνες, μια και, όπως πιο κάτω υποστηρίζει ο συγγραφέας, «αν η ιδέα επιβάλλεται εκ των προτέρων από έναν κυρίαρχο νου, τότε κλείνει όλες τις πόρτες».

Εάν θέλετε να κάνετε ένα δώρο σ’ έναν ηθοποιό, έναν σκηνοθέτη, έναν θεατρικό συγγραφέα ή έναν θεατρόφιλο, το βιβλίο αυτό είναι το ιδανικό. Ενα εκπαιδευτικό, μαιευτικό, συναρπαστικό, αυτοβιογραφικό και βαθιά ανθρώπινο σύγγραμμα, μεταφρασμένο εξαιρετικά από τη Μαρία Χατζηεμμανουήλ. Κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Σοκόλη που επί χρόνια στηρίζουν πανάξια το ελληνικό θέατρο και τη θεατρική γραφή.

INFO

Ο Πίτερ Μπρουκ θα έρθει στην Αθήνα για να παρουσιάσει το «Battlefield», μια παράσταση που αντλεί την έμπνευσή της από ένα μέρος του ιστορικού θεατρικού του έργου «Μαχαμπαράτα». Το «Battlefield» θα ανέβει στο Θέατρον του Ελληνικού Κόσμου από την Αττική Πολιτιστική στις 20-27 Οκτωβρίου.

Peter Brook

Η αρετή της συγγνώμης

Σκέψεις πάνω στον Σαίξπηρ

Μτφ. Μαρία Χατζηεμμανουήλ

Εκδ. Σοκόλη, 2016, σελ. 104

Τιμή: 15 ευρώ