Ακριβώς ένας αιώνας συμπληρώθηκε χθες από την ημέρα που συνήφθη η περίφημη (ή διαβόητη) Συμφωνία Σάικς – Πικό. Τα ονόματα των ανθρώπων που την υπέγραψαν, του Πολ Καμπόν, πρεσβευτή της Γαλλίας στο Λονδίνο, και του σερ Εντουαρντ Γκρέι, βρετανού υπουργού Εξωτερικών, έχουν πλέον ξεχαστεί. Αντιθέτως, τα ονόματα των Μαρκ Σάικς και Φρανσουά Ζορζ-Πικό, των δύο διπλωματών που «χάραξαν τις γραμμές στην άμμο», μοιράζοντας πάνω σε έναν χάρτη την Οθωμανική Αυτοκρατορία σε σφαίρες επιρροής και ελέγχου, παραμένουν γνωστά σε ολόκληρο τον αραβικό κόσμο –ως σύμβολα της διπροσωπίας των ευρωπαϊκών δυνάμεων, της Βρετανίας και της Γαλλίας, που στέρησαν από τους Αραβες τους εθνικούς τους πόθους και το όνειρο της ενότητας και τεμάχισαν αυθαίρετα την περιοχή.

Σάικς και Πικό καταγγέλλονται ακόμα και σήμερα ως υπεύθυνοι όλων των δεινών της Μέσης Ανατολής. Από τους κοσμικούς εθνικιστές μέχρι τους ισλαμιστές, πολλοί Αραβες θέλουν το σύμφωνο νεκρό. Τον Αύγουστο του 2014, λίγο αφότου κατέλαβε τη Μοσούλη, η οργάνωση Ισλαμικό Κράτος καυχήθηκε πως το είχε ήδη (σχεδόν) καταφέρει. «Ινσαλλάχ, αυτά δεν θα είναι τα μόνα σύνορα που θα καταστρέψουμε αλλά αρχίζουμε από εδώ» ακουγόταν να λέει ένας τζιχαντιστής σε βίντεο του ISIS που απεικόνιζε μπουλντόζες να κατεδαφίζουν το χωμάτινο ανάχωμα που συμβολίζει τα σύνορα μεταξύ Συρίας και Ιράκ. Οπως επισημαίνει πάντως στη «Φιγκαρό» ο Αντριάν Ζολμ, οι ιστορικές συνθήκες του μυστικού συμφώνου συχνά αγνοούνται.

«Η Συμφωνία Σάικς – Πικό δεν είναι παρά ένα επεισόδιο στη μεγάλη μοιρασιά της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, που ξεκινάει το 1912 με την εισβολή της Ιταλίας στη Λιβύη και ολοκληρώνεται το 1923 με τη Συνθήκη της Λωζάννης» δήλωσε στη γαλλική εφημερίδα ο Σον ΜακΜίκιν, ιστορικός στο Bard College. «Είναι μια σημαντική συμφωνία, αλλά ο συμβολισμός της είναι λίγο απλουστευτικός. Ας μην ξεχνάμε πως, παρότι υπονοείται ότι η Γαλλία και η Βρετανία ήταν οι μοναδικές υπογράφουσες δυνάμεις, συμμετοχή είχε και η Ρωσία, αφού ο Σαζόνοφ, ο ρώσος υπουργός Εξωτερικών, επίσης υπογράφει» –το σύμφωνο προέβλεπε άλλωστε ότι μετά το τέλος τουΑ’ Παγκοσμίου Πολέμου θα αποκτούσε και η Ρωσία εδάφη, την επαρχία του Ερζερούμ, του Βαν, της Τραπεζούντας και του Μπιλίς.

Σάικς και Πικό ήταν σχετικά νέοι διπλωμάτες, χωρίς μεγάλη εμπειρία, και αναλαμβάνουν να διαπραγματευτούν σε ένα τεταμένο πλαίσιο. Αρχές του 1916, οι πολεμικές εξελίξεις είναι δυσοίωνες για τους Συμμάχους. Στο ευρωπαϊκό μέτωπο, οι Γάλλοι δίνουν μια μάχη που έμελλε να γίνει σύμβολο της φρίκης, τη μάχη του Βερντέν. Στη Μέση Ανατολή, η εκστρατεία των Δαρδανελλίων στέφεται με απόλυτη αποτυχία. Οι Βρετανοί υφίστανται ακόμα μία ήττα στο Κατ, στα νότια της Βαγδάτης, όπου το εκστρατευτικό τους σώμα πολιορκείται και αναγκάζεται να παραδοθεί στους Τούρκους. Οι Αραβες προσφέρουν μια ανέλπιστη ευκαιρία ανάκτησης της πρωτοβουλίας στη Μέση Ανατολή. Στη Μέκκα, ο σερίφης Χουσεΐν γνωρίζει πως η οθωμανική κυβέρνηση των Νεότουρκων έχει αποφασίσει να τον εκθρονίσει. Στρέφεται λοιπόν προς τη Βρετανία και γράφει στον Χένρι ΜακΜέιχον, τον βρετανό επιτετραμμένο στο Κάιρο, προτείνοντάς του να συμπαραταχθεί με τους Συμμάχους. Ο ΜακΜέιχον δεν υπόσχεται στους Αραβες κάποιο μεγάλο βασίλειο, αφήνει ωστόσο να εννοηθεί πως οι γιοι του Χουσεΐν, Αμπντάλα και Φεϊζάλ, θα μπορέσουν να βασιλεύσουν σε κράτη προστατευόμενα από τους Βρετανούς. Σε αυτή την περιπέτεια, τη στήριξη της αραβικής εξέγερσης, θα συμμετάσχει ένας νεαρός αξιωματικός ονόματι Τόμας Εντουαρντ Λόρενς. Αυτή η αλληλογραφία μεταξύ Χουσεΐν και ΜακΜέιχον είναι η πρώτη των τριών υποσχέσεων που έδωσαν οι Βρετανοί όσον αφορά τον διαμερισμό της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, άρα και της μεταπολεμικής Μέσης Ανατολής.

Οι Βρετανοί, που χρειάζονται τη συμφωνία των Γάλλων, καλούνται να τους δώσουν εγγυήσεις στη Μέση Ανατολή. Η Γαλλία διατηρεί στενούς δεσμούς με τους μαρωνίτες χριστιανούς του Λιβάνου και βλέπει τη Συρία ως παραδοσιακή ζώνη επιρροής της. Αυτό ακριβώς διαπραγματεύονται ο Σάικς και ο Πικό –η συμφωνία τους γίνεται η δεύτερη βρετανική υπόσχεση. Η τρίτη δεν είναι άλλη παρά η υπόσχεση εγκαθίδρυσης μιας εβραϊκής πατρίδας στην Παλαιστίνη που έδωσε το 1917 στους σιωνιστές ο Αρθρουρ Τζέιμς Μπάλφουρ, ο βρετανός υπουργός Εξωτερικών.

Αντίθετα λοιπόν με μια ευρέως διαδεδομένη εντύπωση, η Συμφωνία Σάικς – Πικό είναι γνωστή στον σερίφη Χουσεΐν∙ ενήμερος είναι και ο Τ.Ε. Λόρενς, πριν ακόμα ξεκινήσει η αραβική εξέγερση στην οποία συμμετέχει, αντίθετα με ό,τι αφήνει να εννοηθεί η ταινία «Λόρενς της Αραβίας». Και το κυριότερο, επισημαίνει η «Φιγκαρό», η Συμφωνία Σάικς – Πικό δεν θα εφαρμοστεί πραγματικά ποτέ. Το 1919, σε μια στιχομυθία που έμελλε να γίνει διάσημη, ο Κλεμανσό παραχωρεί τη Μοσούλη στη Βρετανία. Η πόλη ενσωματώνεται στο Ιράκ, όχι στη Συρία. Η πτώση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας βλέπει τη δημιουργία της σύγχρονης Τουρκίας από τον Μουσταφά Κεμάλ, που διώχνει τους Γάλλους από την Κιλικία και ανατρέπει τους όρους των Συνθηκών των Βερσαλλιών και των Σεβρών. Το 1924, τέλος, ο Ιμπν Σαούντ εκδιώκει με τους Αδελφούς, τις τζιχαντικές δυνάμεις κρούσης του, τους Χασιμίτες από τη Μέκκα και τη Χετζάχ δημιουργώντας τη σημερινή Σαουδική Αραβία.

«Πρέπει να αποφεύγουμε τις τελεολογικές αναγνώσεις της Σάικς – Πικό, που εξηγούν ένα γεγονός σε συνάρτηση με ό,τι ακολούθησε, σαν να ήταν αυτός ο αρχικός στόχος» λέει η Ζουλί ντ’ Αντιρέν, ιστορικός στη Σορβόννη. «Ερμηνεύοντας τη Σάικς – Πικό μέσα από αυτό το πρίσμα, δεν καταλαβαίνουμε τίποτε από τη σημερινή Μέση Ανατολή. Η ιδέα ότι οι ευρωπαίοι ιμπεριαλιστές εμπόδισαν την αραβική ενότητα είναι ένας ακόμη επίμονος μύθος»: η Μέση Ανατολή είναι ήδη βαθιά διχασμένη. Δαμασκός και Βαγδάτη διοικούνται χωριστά εδώ και αιώνες, Χαλέπι και Δαμασκός είναι επίσης αντίζηλοι. Και στο βάθος διαγράφεται ήδη η αντιπαλότητα ανάμεσα σε δύο αραβικές δυναστείες, τη δυναστεία των Χασιμιτών και εκείνη των Σαούντ, που αντιπροσωπεύουν δύο διαφορετικές αντιλήψεις του Ισλάμ, η μία φιλοδυτική και σχετικά μετριοπαθής, η άλλη φονταμενταλιστικής ουαχαμπιτικής έμπνευσης. Επιπλέον, επισημαίνει στη «Φιγκαρό» o Αντριάν Ζολμ, η Σάικς – Πικό αφήνει εντελώς στην άκρη το ζήτημα του πετρελαίου, που δεν θα γίνει παρά πολύ αργότερα σημαντικό διακύβευμα στην περιοχή.

«Είναι λάθος να μιλάμε για συνωμοσία ή ψεύτικες υποσχέσεις» επιμένει η Ντ’ Αντιρέν. «Η Συμφωνία Σάικς – Πικό είναι μία από τις αποφάσεις που λήφθηκαν εν μέσω πολέμου, από διπλωμάτες υπό πίεση που αγνοούσαν συχνά τι συνέβαινε στο διπλανό γραφείο. Αυτό είναι το μεγάλο δίδαγμα που θα έπρεπε να θυμούνται όλοι όσοι ενδιαφέρονται για την ιστορία αυτής της περιοχής». Σε κάθε περίπτωση, έναν αιώνα μετά την υπογραφή του μυστικού συμφώνου, η αιματοχυσία έχει πια θολώσει για τα καλά τα σύνορα της Μέσης Ανατολής –και δεν είναι λίγοι οι πρωταγωνιστές στην περιοχή που βλέπουν ευκαιρίες μέσα στο χάος.