Ο γεννημένος το 1949 Ισπανός Ραφαέλ Τσίρμπες μας θυμίζει σε έναν παρατεταμένο εσωτερικό μονόλογο πως καλύτερα πλούσιος, νέος και υγιής παρά γέρος, φτωχός και άρρωστος. Αυτή θα ήταν μια πρώτη αποφθεγματική, λίγο ειρωνική προσέγγιση του τελευταίου έργου τού πολυβραβευμένου μυθιστοριογράφου που επιδέχεται και μερικές γνωστές παραλλαγές. Κι όμως το βιβλίο δεν είναι τόσο σχηματικό όσο ακούγεται για λόγους που θα προσπαθήσουμε να εξηγήσουμε.

Καταρχήν, και αυτό έχει να κάνει και με τα καθ’ ημάς, μιλάμε εδώ για ένα μυθιστόρημα της κρίσης που έχει σαφείς ομοιότητες με κάποια από τα ελληνικά βιβλία των τελευταίων ετών –κυρίως με το δικό μου «Τελευταία Εξοδος Στυμφαλία», ας μου συγχωρεθεί για μια φορά η αυτοαναφορικότητα. Εχουμε εδώ έναν εβδομηντάχρονο κεντρικό ήρωα και πρωτοπρόσωπο αφηγητή που αναπολεί το παρελθόν του, ανατέμνει την ιστορία του τόπου του –μιας τουριστικής πολίχνης κοντά στη Βαλένθια -, περιγράφει πώς καταστράφηκε οικονομικά λόγω άμυαλου επεκτατισμού και λανθασμένων επενδύσεων, φροντίζει μόνος τον υπέργηρο πατέρα του, σκέφτεται την προδοσία της γυναίκας της ζωής του με τον καλύτερό του φίλο και φωτίζει πτυχές της ιστορίας της πατρίδας του με έμφαση στον ισπανικό εμφύλιο.

Οι συνειρμοί

Ώς εδώ καλά, ενδεχομένως μάλιστα το βιβλίο θα μπορούσε να έχει προσαρμοσθεί στην ελληνική περίπτωση, με μεταλλαγμένα ενδεχομένως τα τοπωνύμια. Στην πραγματικότητα, φωτίζοντας ορισμένες ανθρωπολογικού χαρακτήρα διαστάσεις της κρίσης, ο Τσίρμπες στοχεύει ταυτόχρονα να μετατρέψει το βιβλίο σε ένα πολιτικό μανιφέστο με ελεύθερους συνειρμούς που άπτονται ευρύτερων ζητημάτων, όπως οι μεταναστεύσεις, η γηράσκουσα ευρωπαϊκή κοινωνία, η οικολογική υποβάθμιση με έμφαση στον υδροβιότοπο που περιβάλλει την πόλη του (από τις καλύτερες σελίδες του βιβλίου), η καταναλωτική μανία, η επέλαση του τουρισμού, η γένεση ενός νέου υποπρολεταριάτου και κυρίως η καλπάζουσα ανεργία.

Και οι διαφορές από το «ελληνικό» μυθιστόρημα; Η Ισπανία είναι, ως γνωστόν, μια χώρα του λεγομένου ευρωπαϊκού Νότου που μπήκε σε καθεστώς επιτήρησης περίπου μαζί με εμάς, αλλά ω του θαύματος βγήκε από αυτό ταχύτατα. Εχει μακρύ αποικιακό παρελθόν, κάτι που απεικονίζεται από τα μεταναστευτικά κύματα που περιγράφονται στο βιβλίο και κυρίως μέσω της κολομβιανής οικιακής βοηθού με την οποία είναι ερωτευμένος ο αφηγητής, ντύνοντας ωστόσο τις ερωτικές του προθέσεις με ένα περιτύλιγμα τρυφερότητας και ανθρωπιάς, αλλά και μέσω του μαροκινού εργάτη στο ξυλουργείο –τώρα πια απολυμένου και ανέργου. Είναι καθολική χώρα και βασιλευομένη δημοκρατία με όσα αυτά συνεπάγονται. Κυρίως, είναι μια χώρα με πολλαπλάσιο πληθυσμό από μας, σοβαρά εκβιομηχανισμένη ήδη από τη δεκαετία του ’70, με μια τεράστια τουριστική βιομηχανία και με μια πολιτιστική ζωή που «καταναλώνεται» απανταχού της γης. Εχει και πολλές άλλες ιδιομορφίες, μεταξύ τους μια καλπάζουσα ανεργία που άγγιζε το 25% του ενεργού πληθυσμού ήδη από τη δεκαετία του ’90, πολύ προ της κρίσης. Ακόμη, είναι σοβαρός παίκτης στα διεθνή πράγματα και ως χώρα κάνει αυτό που εννοεί και εννοεί αυτό που κάνει.

Το γκροτέσκο

Αυτό καθιστά ευκολότερη τη ζωή ενός μυθιστοριογράφου σαν τον Τσίρμπες. Εκεί το μπουφόνικο, το γκροτέσκο, το επιθεωρησιακό είναι η εξαίρεση μάλλον παρά ο κανόνας της κοινωνικής ζωής. Η διαφθορά ομοίως. Οι Αρχές κάνουν –ενίοτε έστω –τη δουλειά τους. Και ούτω καθεξής. Ετσι η περιήγηση του συγγραφέα στα καθέκαστα της κρίσης έχει σαφές περίγραμμα, υποκείμενα και αντικείμενα, ήρωες και αντιήρωες. Λόγου χάριν, αναφερόμενος στις λειτουργίες και τη χρεοκοπία του ξυλουργείου του αφηγητή, ο Τσίρμπες έχει την ευκαιρία να περιγράψει την τάξη των νεόκοπων εργολάβων πρώην οικοδόμων που επωφελούνται του τουριστικού κύματος μέχρι την πτώση. Περιγράφει τον νεοπλουτισμό, τις σελίδες και εκπομπές των γκουρμέ νεομαγείρων στα έντυπα και τα κανάλια, την καταστροφή της φύσης εν ονόματι της οικοδομικής δραστηριότητας, αλλά ούτε μια σελίδα δεν αφιερώνει σε διαδηλώσεις κατά της Ευρώπης (που προφανώς σπανίζουν στην Ιβηρική), σε διαλέξεις στον Σόιμπλε από ναρκισσευομένους πολιτικούς, σε συντάξεις στα 35 ως αναφαίρετο δικαίωμα των εργαζομένων και εθνικό αίτημα στις διεθνείς διαπραγματεύσεις. Οι ήρωές του, ακόμη και μέσα στην αναπτυξιακή ευωχία τους, είναι χαμηλόφωνοι, ενοχικοί, με πλήρη συναίσθηση ότι το πανηγύρι τελείωσε και ότι γι’ αυτό δεν τους φταίει κανείς παρά μόνο ο εαυτός τους.

Σημειώστε ότι ο Ραφαέλ Τσίρμπες, ο ήρωάς του και ο γέρων πατέρας είναι όλοι αριστεροί. Μάλιστα υπάρχουν στο βιβλίο πολλαπλές μνημειακές καταγραφές του ισπανικού εμφυλίου, των αντιποίνων των φαλαγγιτών, της φυλάκισης του εμμονικά σταλινικού πατέρα και τα σχετικά. Γι’ αυτό κι έχει σημασία ο οδυρμός του για την αδυναμία βελτίωσης του ανθρώπινου είδους.

Απόσταση ασφαλείας

Το βιβλίο δεν έχει εμφανή πλοκή. Ολα τα περιστατικά και οι ιδέες του ήρωα διατυπώνονται με την απόσταση ασφαλείας του ήδη τετελεσμένου, κάτι που σχετικοποιεί τις λυρικές κορόνες. Μέσα από μεγάλες προτάσεις και παραγράφους (συχνά των μερικών σελίδων) ο αφηγητής αναπολεί μέσα σε λίγα λεπτά της ώρας τη ζωή του και μαζί μ’ αυτήν τη ζωή της χώρας. Καθώς έχει προταχθεί ένα σύντομο κεφάλαιο όπου ο μαροκινός πρώην εργάτης στο ξυλουργείο ανακαλύπτει δύο πτώματα στη λιμνοθάλασσα όπου συνηθίζει να ψαρεύει, μπορούμε να εικάσουμε ότι πρόκειται για τον αφηγητή και τον πατέρα του. Στη διάρκεια της κυρίως αφήγησης ο ήρωας διεισδύει με το πανάκριβο τζιπ του, που ήδη τελεί υπό κατάσχεση, στον βάλτο όπου κυνηγά και ψαρεύει από παιδί σε αναζήτηση του κατάλληλου τόπου για το απονενοημένο διάβημα. Παρά δε το ότι η έξοχα σκιαγραφημένη τριγύρω φύση αλλά και το γεγονός ότι εδώ κρυβόταν ο πατέρας του όταν τον κυνηγούσαν οι φαλαγγίτες τού προσφέρουν μια ευκαιρία ανάνηψης, φαίνεται πως το διάβημα τελικά θα διαπραχθεί.

Οι αδυναμίες

Φλυαρίες και επαναλήψεις

Το βιβλίο πάσχει παρά ταύτα από πάμπολλες επαναλήψεις με το πρόσχημα των αυτόματων συνειρμών, οι οποίοι είναι μερικές φορές άτεχνα συγκολλημένοι μεταξύ τους. Οι μονόλογοι μερικών ηρώων που παρεμβάλλονται στην αφήγηση διασαφηνίζουν και εμπλουτίζουν, αλλά κουράζουν μέχρι να καταλάβεις ποιος μιλάει κάθε φορά. Πλαδαρεύει αρκετά νωρίς και χάνει τον στόχο, που μετακινείται συχνά από ελεγεία των γηρατειών – θεματική εξαιρετικά δημοφιλής εσχάτως στη λογοτεχνία για ευνόητους λόγους – σε μια έντονη κριτική της παγκοσμιοποίησης. Στην πραγματικότητα, θα μπορούσε να είναι ακριβώς το μισό σε μέγεθος και να έχει κερδίσει πολλά. Ωστόσο ο Τσίρμπες, ταλαντούχος και διορατικός συγγραφέας, προσφέρει αρκετές έξοχες σελίδες, εξαιρετικά χρηστικές και για τα καθ’ ημάς. Πολύ καλή η μετάφραση.

Τελευταία Νέα