Αναζήτηση
Ζούμε στην εποχή της παγκοσμιοποίησης όχι όμως της αδελφοσύνης. Ο καθείς
σώζει (μόνος του) τον εαυτό του και κάθε εκπομπή SOS επιστρέφει στον
αποστολέα, ελλείψει παραλήπτη.
«Όποιος μπορεί και δεν αποτρέπει αμαρτάνει.»
Loysel
Η πρόσφατη τραγωδία στο Αιγαίο, εκτός από τα άλλα (πολιτικά, θεσμικά,
οικονομικά), μας θύμισε τις υποχρεώσεις μας προς τον συνάνθρωπό μας.
Υποχρεώσεις και καθήκοντα που δεν εξαρτώνται ούτε από το πάντα απόν Κράτος
ούτε από την αμέλεια των υπεύθυνων επαγγελματιών.
Στην Αρχαία Ελλάδα η παράλειψη, η αποχή, η αδιαφορία προσεγγίζονταν ως απάθεια
και δειλία, ιδιότητες ασύμβατες με την ιδιότητα του πολίτη.
Οι (τάχατες) ουδέτεροι ή απέχοντες Αθηναίοι αποδοκιμάζονταν γιατί με τη
συμπεριφορά τους αυτή έθεταν σε κίνδυνο τη δημοκρατία και την πόλη. Η
αδιαφορία εκλαμβάνετο ως οιονεί προδοσία, ως πράξη αντιδημοκρατική,
αντικοινωνική και ανήθικη.
Η ηθική ως επιστήμη των ηθών (ή καλύτερα των καθηκόντων) αξιολογεί με τις
δικές της αρχές την ανθρώπινη συμπεριφορά. Η ιστορική πορεία των εγκλημάτων
και των ποινών επιβεβαιώνει πως «συμπεριφορές που προσκρούαν στην ηθική του
ατόμου ή της ομάδας ήσαν οι πρώτες που τιμωρήθηκαν». Το ηθικό καθήκον δεν έχει
πια ούτε αφηρημένο χαρακτήρα (καντιανή κατηγορική επιταγή), ούτε αρνητικό
περιεχόμενο (ου φονεύσεις). Συχνά παίρνει θετική μορφή. Ο ποινικός νόμος, αν
και δεν στοχεύει άμεσα στην ηθική βελτίωση των ατόμων, ενδιαφερόμενος
περισσότερο να εμποδίζει το «κακό» παρά να επιβάλλει το «καλό» (είναι δηλ.
κυρίως απαγορευτικός και δευτερευόντως επιτακτικός, αφού η αρετή ενθαρρύνεται
και δεν επιβάλλεται) δεν μένει πλέον ουδέτερος.
Από την άλλη, ο άνθρωπος ως κοινωνικόν ον είναι υποχρεωμένος να βρίσκεται σε
συνεχείς σχέσεις με τους ομοίους του και να σχηματίζει κοινωνίες μέσα στις
οποίες τα ατομικά καθήκοντα μετουσιώνονται σε κοινωνικά καθήκοντα. Μέσα από το
contrat social θυσιάζεται το ατομικό «εγώ» στο όνομα του κοινωνικού «εγώ» και
η ηθική του ατομικού συμφέροντος μεταβάλλεται σε ηθική του γενικού
συμφέροντος. Πρόκειται για μια κοινωνικοποίηση του ατόμου το οποίο αναγνωρίζει
μια «οφειλή» απέναντι στο κοινωνικό σύνολο, οφειλή όχι μόνο συνειδησιακού
χαρακτήρα αλλά και δικαίου. Η μελέτη της κοινωνικής αλληλεγγύης μέσα από
νομικούς κανόνες μας επιτρέπει να αποφύγουμε τις προσωπικές αυθαίρετες
εκτιμήσεις και να θεωρήσουμε τον καθένα sub specie societatis. Μια τέτοια
εκδήλωση ενεργητικού κοινωνικού καθήκοντος είναι η παρέμβαση του λαού σε
περιπτώσεις θεομηνίας.
Για πολλούς κρίνεται απαραίτητη η επέμβαση του νομοθέτη για να οριστούν τα
υποχρεωτικά καθήκοντα, η παράλειψη των οποίων θα επισύρει ποινική ευθύνη. Για
να τελειοποιήσει τους πολίτες η Πολιτεία οφείλει να κατευθύνει τη δράση τους
προς το γενικό όφελος, να τους υποχρεώσει δηλαδή στην παροχή θετικών
υπηρεσιών. Η ελευθερία του Laissez-faire είναι απατηλή. Ο μύθος του
ατομικισμού της φιλελεύθερης περιόδου έχει πια σβήσει. Αν το θάρρος δεν μπορεί
να αποτελέσει υποχρέωση, η αδιαφορία και η δειλία δεν είναι ανεκτό να
αναγορευθούν σε δικαιώματα. Το δίκαιο άλλωστε επιβάλλει υποχρεώσεις ως ένα
μέσο για να γίνουν σεβαστά τα αντίστοιχα δικαιώματα, για να μην εκφυλιστούν σε
καταχρήσεις. Η ελευθερία του καθένα περιλαμβάνει τον σεβασμό της ελευθερίας
των άλλων.
Ο νομοθέτης για να θεμελιώσει την ανάγκη να τιμωρηθεί η παράλειψη στράφηκε
πρώτα προς την κατάχρηση δικαιώματος, ύστερα προς το φυσικό δίκαιο, για να
καταλήξει στην ποινικοποίηση.
Ενώ όμως η Πολιτεία τυποποιεί σε κείμενο ποινικού νόμου ακόμα και «τη διάταξη
της αγάπης» (άρθρο 307 ΠΚ: «Παράλειψη λυτρώσεως από κινδύνου ζωής») η ίδια
ουδέποτε (αυτο)δεσμεύεται. Τιμωρεί τους απέχοντες αλλά δικαιολογείται όταν η
ίδια απέχει. Ευθύνη υπάρχει και καταλογίζεται στον αδιάφορο πολίτη ή στον
αμελή επαγγελματία λες και η Πολιτεία καλύπτεται από γενική ανευθυνότητα.
Ίσως αυτό το τραγικό συμβάν στο Αιγαίο ν’ αφυπνίσει τις διαπλεκόμενες ηγεσίες
των κομμάτων, τις ένοχα σιωπούσες (δήθεν ευαίσθητες σε άλλα ελάσσονα θέματα)
κοινωνίες των πολιτών και τον καθένα από τους «καθισμένους» νεοέλληνες για να
κατανοήσουν επιτέλους ότι χωρίς πρόληψη, έλεγχο, αλληλεγγύη και ατομικό
αίσθημα ευθύνης δεν υπάρχει ούτε Κράτος, ούτε κυβέρνηση, ούτε κοινότητα, ούτε
ανθρώπινοι όροι ζωής.
Μόνο «ναυάγια» υπάρχουν.
Αυτο-βυθιζόμενη Ελλάδα του 21ου αιώνα.
Ο Γιάννης Πανούσης είναι καθηγητής της Εγκληματολογίας στο Τμήμα
Επικοινωνίας και ΜΜΕ στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.
