Αναζήτηση
Οι φυλακές εμπνέουν τη νέα μόδα. Ο εγκλεισμός σε φυλακές υψίστης ασφαλείας
θέλγει την αμετανόητη φαντασία των τηλεοπτικών παραγωγών. «Απόδραση»
ονομάζεται το νέο πρόγραμμα του βρετανικού Channel 5 που μεταδίδεται και σε
24ωρη βάση μέσω Ίντερνετ.
Πρόκειται για ένα συναρπαστικό τηλεπαιχνίδι σε ώρα υψηλής τηλεθέασης για το
οποίο έχουν δαπανηθεί υπέρογκα ποσά. Πρωταγωνιστές γυναίκες και άνδρες που
επελέγησαν ανάμεσα σε 1.000 υποψήφιους. Σκοπός όσων θα υποδύονται τους
κρατούμενους είναι να αντέξουν τις ψυχικές και σωματικές δοκιμασίες μιας
ειδικά κατασκευασμένης φυλακής και να καταφέρουν να αποδράσουν παρακάμπτοντας
όλα τα πανίσχυρα συστήματα ασφαλείας. Ο νικητής, όποιος δηλαδή καταφέρει να
ανακτήσει πρώτος την ελευθερία του, θα κερδίσει το ποσό των περίπου 58
εκατομμυρίων δραχμών.
Στην αγωνιώδη αναζήτηση νέων ευφάνταστων προϊόντων σαγήνης του τηλεθεατή, η
φυλακή αποδείχθηκε πολύτιμη.
Η αλήθεια είναι πως δελεάζει και γοητεύει και θέλγει. Κι αυτό τον άρρητο
θαυμασμό θέλησαν να αξιοποιήσουν οι παραγωγοί της τηλεοπτικής σειράς. Είναι ο
γνώριμος ανέξοδος θαυμασμός της παρανομίας.
Όμως, τώρα πρόκειται για κάτι το διαφορετικό.
Στο φαντασιακό του μέσου φιλήσυχου νομοταγούς πολίτη η φυλακή ανέκαθεν φάνταζε
σαν ένας πραγματικός χώρος διακίνησης και χειραγώγησης μιας πραγματικής
διαφοράς. «Εκεί μέσα» βρίσκονται οι παράνομοι και «εδώ έξω» οι νομοταγείς.
Ένας θεσμός που αφορά τους «άλλους». Και γι’ αυτό υπάρχει. Για να αφορά τους
άλλους. Ένας χρεοκοπημένος βέβαια θεσμός. Η βελτίωση και η
επανακοινωνικοποίηση του εγκληματία αποτελούν μυθεύματα. Τα υψηλά ποσοστά
υποτροπής δικαιώνουν τον Φουκώ. «Η φυλακή παίρνει στα χέρια της ένα παραβάτη
του νόμου και τον βγάζει εγκληματία». Ένας αναγκαίος ωστόσο θεσμός, αφού δεν
έχει βρεθεί μέχρι σήμερα ποια θα ήταν η μορφή του κοινωνικού εκείνου
συστήματος που θα μπορούσε να λειτουργήσει δίχως το στοιχείο του
καταναγκασμού.
Κι αν στο παρελθόν έχουμε απολαύσει τη φυλακή στο θέατρο, τον κινηματογράφο,
την τηλεόραση, ήταν πάντα σαν ένας χώρος αναφοράς του απαραίτητου ως «άλλου»,
εγκληματία. Ήταν ένα γνώριμο κρυφτούλι με αυτό που εσύ – δεν – είσαι.
Τώρα όλα αλλάζουν. Το νέο τηλεοπτικό ήθος φέρνει τα πάνω κάτω. Η φυλακή παύει
τώρα να είναι ο «άλλος» χώρος. Στο νέο σκηνικό γίνεται ένας μη-χώρος.
Εξωπραγματικός. Ένα φανταχτερό φτιασίδι. Μια κατασκευή. Γίνεται εμπόρευμα,
απόλαυση, ψυχαγωγικό προϊόν. Οι έγκλειστοι δεν είναι εκεί για να τιμωρηθούν.
Είναι για να μας διασκεδάσουν. Και όχι μόνον, είναι εκεί για να κερδίσουν με
το αζημίωτο το ψωμί τους. Σαν κι εμάς δηλαδή. Εν αγωνία, για τον επιούσιο,
πλάσματα. Αγωνιούν όπως και ο μέσος φιλήσυχος νομοταγής πολίτης. Αγωνιούν για
το πώς θα κερδίσουν το ψωμί τους, για το πώς θα «πιάσουν την καλή». Να
αποδράσουν κερδίζοντας τα εκατομμύρια! 58 εκατομμύρια για να τινάξουν στον
αέρα την υψηλή επιτήρηση, την στυγνή τιμωρία. Αφού προηγουμένως βέβαια για τις
ανάγκες της τηλεθέασης θα έχουν υποστεί κάθε λογής εξευτελισμό, βορά στα μάτια
του αδηφάγου κοινού που τους παρακολουθεί στο κελί, στην απομόνωση, στην
τουαλέτα! Όμως με το χρήμα εντέλει στην τσέπη, τις τους νοιάζει;
Άλλωστε το φιλοθεάμον κοινό αυτό δεν ονειρεύεται σήμερα; Πως «θα την κάνει».
Πως θα ξεφύγει από τον εγκλεισμό μιας αδυσώπητης καθημερινότητας. Ελεύθερος.
Νικητής. Και με το χρήμα στην τσέπη!
Οι πιο αθώοι εντέλει μοιάζουν να είναι οι «άλλοι», οι πραγματικοί κρατούμενοι,
των πραγματικών φυλακών. Η απόδρασή τους θα ισοδυναμούσε με απομόνωση και
επιδείνωση της ποινής. Ποιος άλλωστε θα ενδιαφερόταν γι’ αυτό;
Πριν από εκατό και πλέον χρόνια ο Κροπότκιν έλεγε: «Το μόνο που έχουμε να
κάνουμε με τις φυλακές είναι να τις γκρεμίσουμε». Παραφράζοντας σήμερα θα
λέγαμε «Το μόνο που έχουμε να κάνουμε με τις φυλακές είναι να τις
μεταμορφώσουμε σε επικερδές, ψυχαγωγικό εμπόρευμα».
Η κυρίαρχη λογική της αγοράς που σαν χιονοστιβάδα καταβροχθίζει τα πάντα. Δεν
είναι να απορείς. Είναι ο χρυσός κανόνας των ημερών μας. Όλα είναι δυνατά. Όλα
επιτρέπονται.
Σαν τον ξαπλωμένο στο ντιβάνι του ψυχαναλυτή ασθενή. Ο θεραπευτικός κανόνας
απαιτεί δίχως αναστολές να λες ό,τι σου περνά από το μυαλό, όσο επώδυνο,
ασήμαντο ή κωμικό κι αν είναι. Το ίδιο και με το νέο ήθος. Ο χρυσός κανόνας
απαιτεί όλα δίχως αναστολές να επιτρέπονται. Μόνο που αν με τον ασθενή το
ζητούμενο είναι η θεραπεία της ψυχής, τώρα το ζητούμενο είναι η πώληση σε τιμή
ευκαιρίας της ψυχής!
Η Φωτεινή Τσαλίκογλου είναι καθηγήτρια στο Τμήμα Ψυχολογίας του Παντείου Πανεπιστημίου.
