Ρήγας: Διανοητική προετοιμασία και επαναστατική πράξη

Το συγγραφικό έργο και το πολιτικό πρόγραμμα του Ρήγα είναι σύμφυτα με την

επαναστατική συγκυρία που προσδιορίζεται από την κατάργηση των παλαιών

καθεστώτων στην Ευρώπη και την κρίση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στο

μεταίχμιο 18ου και 19ου αιώνα. Αποτελούν εκφάνσεις της εποχής των

επαναστάσεων, εκδοχές της σύνθετης διαδικασίας της νεωτερικότητας στα ιστορικά

συμφραζόμενα των κοινωνιών της Νοτιοανατολικής Ευρώπης.

Από τα πέντε κείμενα που αποτελούν το συνολικό σώμα των σωζόμενων έργων του

Ρήγα και εντάσσονται σε δύο διακριτές, αλλά εσωτερικά αλληλένδετες, περιόδους

έκδοσης, αυτήν του 1790 και αυτήν του 1797 (δεν έχουν σωθεί η χαμένη μετάφραση

του Πνεύματος των Νόμων του Montesquieu και το Στρατιωτικό

Εγκόλπιο), τα τέσσερα έχουν παραδοθεί στην έντυπη μορφή, με την οποία

τα εξέδωσε ο ίδιος, ενώ το πέμπτο, η Νέα Πολιτική Διοίκησις, δεν

σώθηκε ούτε σε χειρόγραφη ούτε σε έντυπη μορφή, αλλά παραδόθηκε από χειρόγραφα

αντίγραφα του εκδοθέντος εντύπου.

Παρά την ετερογένεια της θεματολογίας, τις ασυνέχειες, τους διαφορετικούς

εκφραστικούς κώδικες και τις επιμέρους σκοπιμότητες, τα έργα του Ρήγα

χαρακτηρίζονται από οργανική ενότητα και συνοχή. Ο ιδεολογικός ιστός που τα

διαπερνά είναι το συνολικό αίτημα της εθνικής αυτοδιάθεσης, του πολιτικού

εκσυγχρονισμού, του κοινωνικού εξισωτισμού και της πνευματικής χειραφέτησης.

Όμως, ο κοινός αυτός ιδεολογικός ιστός δεν αναιρεί το γεγονός της έντονης

ριζοσπαστικοποίησης της σκέψης του Ρήγα στη δεύτερη δημιουργική του περίοδο, η

οποία είναι προφανής στη Νέα Πολιτική Διοίκηση και συναρτάται

αφ’ ενός με την επαναστατική συγκυρία της προέλασης των στρατευμάτων του

Ναπολέοντα και αφ’ ετέρου με την ιδεολογική μετατόπισή του από τον φιλελεύθερο

ουμανισμό στον ιακωβινισμό.

Τα βιβλία Φυσικής Απάνθισμα διά τους αγχίνους και φιλομαθείς

Έλληνας και Σχολείον των ντελικάτων εραστών, τα οποία

εκδόθηκαν κατά την πρώτη ολιγόμηνη παραμονή τού Ρήγα στη Βιέννη, στο δεύτερο

εξάμηνο του 1790, συνθέτουν την πρώτη φάση του εκδοτικού του προγράμματος.

Σκοπός του έργου Φυσικής Απάνθισμα ήταν να καταστήσει τους

«δυστυχείς απογόνους των ευκλεεστάτων Αριστοτέλους και Πλάτωνος» κοινωνούς των

νέων επιστημονικών αληθειών, που ο Ρήγας θεωρούσε αναγκαίο διανοητικό οπλισμό

για την αμφισβήτηση των εδραιωμένων προκαταλήψεων και τη συνακόλουθη

προσαρμογή στον αναδυόμενο νεωτερικό κόσμο.

Για να επιτύχει τον σκοπό αυτό, ο Ρήγας συνέθεσε ένα εκλαϊκευτικό συμπίλημα

επιστημονικών γνώσεων, βασιζόμενος σε γαλλικές και γερμανικές πηγές που

παραπέμπουν στο έργο των Harvey, Voltaire, Fontenelle, Buffon, Diderot, D’

Alembert και Rousseau. Γράφοντας σε απλή γλώσσα και χρησιμοποιώντας τη

ρητορική τεχνική της ερωταπόκρισης και του διαλόγου μεταξύ ενός δασκάλου και

ενός μαθητή, οδηγεί τον αναγνώστη αφ’ ενός στη σταδιακή υπέρβαση σφαλερών

αντιλήψεων και δεισιδαιμονιών και αφ’ ετέρου στην αποδοχή της επιστημονικής

μεθοδολογίας (παρατήρηση, πείραμα, εμπειρικός έλεγχος), αλλά και στην εκμάθηση

των βασικών γνώσεων που παρέχει το οπλοστάσιο των μαθηματικών, φυσικών και

βιολογικών επιστημών. Με τον τρόπο αυτό επιτυγχάνεται η επιστημονική σύλληψη

του φυσικού κόσμου, που αντιμετωπίζεται από τον Ρήγα ως αναγκαία προϋπόθεση

για την επαναστατική αλλαγή της κατεστημένης πραγματικότητας.

Για να είναι όμως αποτελεσματική η συσχέτιση πνευματικής και πολιτικής

χειραφέτησης, θα έπρεπε να αρθούν τα δεσμά που επέβαλλαν οι κοινωνικές

συμβάσεις και οι αυθεντίες. Έπρεπε, δηλαδή, το άτομο να απεξαρτηθεί από τις

δεσμεύσεις των παραδοσιακών κοινωνικών ιεραρχιών, των νοητικών αδρανειών και

της συμβατικής ηθικής. Έπρεπε κατά συνέπεια να προσαρμοστεί η ατομική

συμπεριφορά στο νεωτερικό ήθος του ελεύθερου, υπεύθυνου, αυτόνομου και

συναισθηματικά χειραφετημένου ατόμου. Η προσέγγιση αυτή αποτυπώνεται ανάγλυφα

στο Σχολείον των ντελικάτων εραστών, στη μετάφραση δηλαδή και

διασκευή των έξι διηγημάτων του Restif de la Bretonne (τίτλος: Les

contemporaines melees), που εξέδωσε ο Ρήγας το 1790.

Το σημαντικότερο ίσως στοιχείο της νέας αντισυμβατικής κοινωνικής ηθικής που

ευαγγελίζεται ο Ρήγας είναι το γεγονός ότι αυτή υπερβαίνει τις ταξικές

διακρίσεις της παραδοσιακής κοινωνίας και κατοχυρώνει τη συναισθηματική και

κοινωνική ισοτιμία των δύο φύλων. Στο πλαίσιο αυτό, η σύναψη συναισθηματικών

σχέσεων μεταξύ ατόμων που προέρχονται από διαφορετικές κοινωνικές τάξεις και

μορφωτικά περιβάλλοντα σηματοδοτεί μια νέα δημοκρατική εποχή, όπου η θέση των

ανθρώπων δεν προσδιορίζεται από την καταγωγή, αλλά από τις ατομικές ικανότητες

και επιλογές. Θεμέλιο της αντισυμβατικής αυτής ηθικής είναι μια νέα

ανθρωπολογική θεώρηση, η οποία θέτει στο ίδιο επίπεδο τις διανοητικές,

συναισθηματικές και βιολογικές λειτουργίες, αντιμετωπίζοντας τον άνθρωπο ως

ενιαία φυσική και κοινωνική οντότητα. Μια οντότητα που αποκτά τα κοινωνικά της

γνωρίσματα όχι πλέον ως υπήκοος ενός ηγεμόνα, αλλά ως οργανικό συστατικό της

αλληλέγγυας κοινότητας του έθνους/λαού, από την οποία απορρέει και χάριν της

οποίας ασκείται κάθε εξουσία.

Η χαρτογραφική εκδοτική προσπάθεια του Ρήγα δεν έχει χαρακτήρα παρέργου, αλλά

εντάσσεται οργανικά στο εκδοτικό του πρόγραμμα. Η σημαντικότερη από τις

χαρτογραφικές του εκδόσεις είναι η Χάρτα της Ελλάδος, η οποία

εκδόθηκε το 1797. Πρόκειται για ένα δωδεκάφυλλο άτλαντα τεσσάρων τετραγωνικών

μέτρων. Πρόθεση του συντάκτη του ήταν να λειτουργήσει ως γεωγραφικός και

ιστορικός πίνακας του αρχαίου, του μεσαιωνικού και του νέου Ελληνισμού, αλλά

και ως εποπτικό υλικό για «την κατάληψιν του Νέου Αναχάρσιδος». Πρόκειται για

το έργο του Abbe Bartelemy, που εξέδωσε ο Ρήγας το 1797 μεταφράζοντας,

σχολιάζοντας και επικαιροποιώντας τμήματά του σε συνεργασία με τον Γεώργιο

Βεντότη (τέταρτος τόμος), στο πλαίσιο μιας προσπάθειας που είχε ξεκινήσει ο

Κοζανίτης λόγιος Γεώργιος Σακελλάριος (πρώτος τόμος). Το έργο Νέος

Ανάχαρσις είχε ως θέμα τη φανταστική περιπλάνηση στις ιστορικές

κοιτίδες του Ελληνισμού και συνέβαλε αποφασιστικά στην αναγωγή της ελληνικής

αρχαιότητας σε κανονιστικό πρότυπο για τον ευρωπαϊκό πολιτισμό. Στη

Χάρτα αποτυπωνόταν η επικράτεια της «Ελληνικής Δημοκρατίας», η

οποία θα ενσωμάτωνε όλες τις περιοχές νοτίως του Δούναβη, τα νησιά του Αιγαίου

και τα παράλια της Μικράς Ασίας, υποκαθιστώντας την παρακμάζουσα Οθωμανική

Αυτοκρατορία. Στη Χάρτα δίνονταν τα αρχαία και τα σύγχρονα

τοπωνύμια των πόλεων και των περιοχών, ενώ, επίσης, περιλαμβάνονταν κατάλογοι

ιστορικών γεγονότων και προσώπων, απεικονίσεις μαχών και αρχαίων νομισμάτων,

τοπογραφικά σχεδιαγράμματα γνωστών πόλεων της αρχαιότητας, καθώς και

αλληγορικές παραστάσεις. Όλα αυτά τα στοιχεία συνέκλιναν στη γνωριμία του

υπόδουλου Ελληνισμού με την ένδοξη πολιτισμική κληρονομιά του, στον εθνικό του

φρονηματισμό και στην υποκίνηση των εθνεγερτικών διεργασιών.

Το 1797 εκδίδεται στη Βιέννη και ο Ηθικός Τρίπους. Πρόκειται για

μια «συλλογή δραματοποιημένης ποίησης» από τη γαλλική, την ιταλική και τη

γερμανική γλώσσα, που περιλαμβάνει διασκευές των έργων του Marmontel, «Η

βοσκοπούλα των Άλπεων», του Metastasio, «Τα Ολύμπια», και του Gessner, «Ο

πρώτος ναύτης». Με το ποιητικό αυτό εράνισμα, το οποίο αποδεικνύει τις οφειλές

του Ρήγα στη νέα ρομαντική κοσμοεικόνα και ευαισθησία, ο Θεσσαλός διανοούμενος

και επαναστάτης επιχειρεί να συσχετίσει και πάλι τη χειραφέτηση του ατόμου από

τις ανορθολογικές κοινωνικές συμβάσεις με την ένταξή του στη νέα δημοκρατική

συλλογικότητα του έθνους, που αποτελεί πλέον το ιστορικό πλαίσιο για την

πραγμάτωση της ατομικής ευδαιμονίας.

Η Νέα Πολιτική Διοίκησις των Κατοίκων της Ρούμελης, της

Μικράς Ασίας, των Μεσογείων Νήσων και της

Βλαχομπογδανίας εκδόθηκε παράνομα από το τυπογραφείο των αδελφών

Πουλίου στη Βιέννη, τον Νοέμβριο του 1797, σε 3.000 αντίτυπα. Το βιβλίο αυτό,

που θα αποστελλόταν στην Ελλάδα για να λειτουργήσει ως εργαλείο διαμόρφωσης

επαναστατικής συνείδησης στους υπόδουλους Έλληνες, αποτελεί την επιτομή και

την κορύφωση του πολιτικού στοχασμού του Ρήγα, συνιστώντας, παράλληλα, θεμέλιο

της νεοελληνικής πολιτικής φιλοσοφίας και συνταγματικής θεωρίας. Η Νέα

Πολιτική Διοίκηση αφορά ζητήματα οργάνωσης της δημοκρατικής πολιτείας

και λειτουργίας των πολιτικών θεσμών. Περιλαμβάνει το προοίμιο-επαναστατική

προκήρυξη, τη διακήρυξη των «Δικαίων του Ανθρώπου» (35 άρθρα), το σύνταγμα

(124 διατάξεις) και τον Θούριο. Βάση του έργου αποτελούν οι συνταγματικές

εξαγγελίες της Γαλλικής Συμβατικής Εθνοσυνέλευσης, όπως αυτές διατυπώθηκαν στο

Σύνταγμα του 1793.

Τα σημαντικότερα στοιχεία του πολιτειολογικού στοχασμού του Ρήγα, όπως αυτός

εκφράζεται στη Νέα Πολιτική Διοίκηση, είναι ο αντιμοναρχικός του

χαρακτήρας, η θέσπιση της λαϊκής κυριαρχίας και του δικαιώματος της καθολικής

ψηφοφορίας των ανδρών, η επιβολή της νομοθετικής εξουσίας στην εκτελεστική, ο

συνδυασμός μηχανισμών άμεσης και έμμεσης αντιπροσώπευσης, η ισονομία, η

αντίληψη του δημοσίου αξιώματος ως ανακλητής λειτουργίας, η λογοδοσία των

αιρετών αντιπροσώπων στον λαό, το δικαίωμα της αντίστασης και ο σεβασμός της

εθνοπολιτισμικής ιδιαιτερότητας.

Όμως, η ριζοσπαστικότητα της σκέψης του Ρήγα καταφαίνεται από τη συνταγματική

προεξαγγελία στοιχείων κράτους πρόνοιας, όπως η παραγραφή των χρεών, η μέριμνα

για τους απόρους και η κατοχύρωση του δικαιώματος της εργασίας και της

εκπαίδευσης χωρίς διάκριση κοινωνικού φύλου. Πάντως, οι ρηξικέλευθες αυτές

ρυθμίσεις αίρονται ως ένα βαθμό από την αντιφατική προσέγγιση του ρόλου των

γυναικών. Ενώ, δηλαδή, στο συνταγματικό κείμενο του Ρήγα δεν κατοχυρώνεται το

δικαίωμα της καθολικής ψηφοφορίας των γυναικών, παρά το γεγονός ότι θεσπίζεται

η ισότιμη πρόσβαση των δύο κοινωνικών φύλων στους εκπαιδευτικούς μηχανισμούς,

εν τούτοις, στο πνεύμα της ρουσσωικής δημοκρατίας που ενστερνίζεται ο Ρήγας,

οι γυναίκες επιφορτίζονται με καθήκοντα υπεράσπισης της άμυνας και της

ασφάλειας της πολιτικής κοινότητας.

Ο Γιώργος Κόκκινος είναι Επίκουρος καθηγητής της Ιστορίας στο

Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου Αιγαίου