Ακόμη και αν είχε θαφτεί στο «γκουλάγκ της μνήμης», η αξία της λέξης παραμένει ζωντανή. Πρόκειται για τον όρο Soldatenkino – «κινηματογράφος για στρατιώτες» – που παραπέμπει στην εποχή της Κατοχής, όταν στη Θεσσαλονίκη οι Γερμανοί, οι Ιταλοί και οι Βούλγαροι είχαν επιτάξει αίθουσες για την ψυχαγωγία των στρατευμάτων τους. Αυτός ο ξεχασμένος όρος αναδύεται ξανά χάρη σε ένα ερευνητικό πρόγραμμα του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (ΑΠΘ), το οποίο φωτίζει όχι μόνο την ιστορία του κινηματογράφου στην πόλη, αλλά και τις κοινωνικές και πολιτικές τομές κάθε εποχής.
Το πρόγραμμα υλοποιείται από το Εργαστήριο Μελέτης Ελληνικού Κινηματογράφου και Τηλεόρασης (ΕΜΕΚΤ) του Τμήματος Κινηματογράφου της Σχολής Καλών Τεχνών του ΑΠΘ, με τη συμμετοχή μελών ΔΕΠ και φοιτητών από διάφορα τμήματα. Στόχος του είναι η χαρτογράφηση των κινηματογραφικών αιθουσών της Θεσσαλονίκης από το 1945 έως το 2000, ένα εγχείρημα που αποκαλύπτει μια παραμελημένη πτυχή της κινηματογραφικής ιστορίας.
Μέχρι σήμερα, το διαθέσιμο υλικό ήταν διάσπαρτο, βασισμένο σε νοσταλγικές αναφορές και χωρίς συστηματική τεκμηρίωση. Οπως επισημαίνει η Ελευθερία Θανούλη, καθηγήτρια του Τμήματος Κινηματογράφου και διευθύντρια του ΕΜΕΚΤ, η οποία έχει την εποπτεία της έρευνας: «Μέσα από αυτή την ιστορία – και όχι μόνο – αποτυπώνονται όλες οι ιστορικές αλλαγές. Οχι μόνο όσες συνδέονται με την πολιτική, την οικονομία και τον πολιτισμό, αλλά και η βίαιη πλευρά τους».
Καρπός της έρευνας είναι η ιστοσελίδα thessalonikicinemas.gr, ένα ψηφιακό αρχείο που χαρτογραφεί την κινηματογραφική ζωή της Θεσσαλονίκης από το 1945 έως το 2000. Εκεί συγκεντρώνονται αρχειακό υλικό, ιστορικές αναφορές και ένας διαδραστικός χάρτης που δείχνει πώς άλλαξε ο χάρτης των αιθουσών μέσα στις δεκαετίες. Πρόκειται για μια ζωντανή βάση δεδομένων, όπου ο επισκέπτης βρίσκει στοιχεία για κάθε κινηματογράφο – από την ακριβή τοποθεσία και τη χρονική διάρκεια λειτουργίας μέχρι το αν ήταν αίθουσα Α’ ή Β’ προβολής. Το υλικό συνοδεύεται από φωτογραφίες, τόσο ιστορικές όσο και από τη σημερινή εικόνα των χώρων. Η προσπάθεια δεν περιορίζεται στη χαρτογράφηση: το πρόγραμμα ζητά τη συμμετοχή του κοινού, καλώντας όσους διαθέτουν πληροφορίες, φωτογραφίες ή αναμνήσεις να τις καταθέσουν. «Η συνεισφορά σας θα βοηθήσει να αναδείξουμε τη σημαντική πολιτιστική κληρονομιά του κινηματογράφου και να διατηρήσουμε ζωντανές τις μνήμες από τις κινηματογραφικές αίθουσες που σημάδεψαν την κάθε εποχή» αναφέρεται στην ιστοσελίδα.
Τα στατιστικά στοιχεία είναι εντυπωσιακά: το 1945 η Θεσσαλονίκη διέθετε μόλις 26 αίθουσες. Το απόγειο ήρθε τη δεκαετία του 1960-1970, όταν λειτουργούσαν 162 κινηματογράφοι. Στη δεκαετία του 1990 ο αριθμός είχε πέσει στους 46 και σήμερα… ελάχιστοι έχουν απομείνει. Αυτή η καταγραφή έχει σημασία να πούμε ότι έγινε με εθελοντική προσφορά από όλους τους εμπλεκομένους. Το έργο βασίστηκε σε ιδέα του δρα Παρασκευά Μουρατίδη, μέλους ΕΔΙΠ του Τμήματος Κινηματογράφου, και υλοποιείται με τη στήριξη της Επιτροπής Ερευνών του ΑΠΘ. Στην ερευνητική ομάδα συμμετέχουν φοιτητές που κατέβαλαν εξαιρετική δουλειά, όπως η συντονίστρια Ευαγγελία Σταθεροπούλου, η Αναστασία Χασάκιοϊλη, ο Δημήτρης Βαφειάδης, ο Ιωάννης Μπάης (Τμήμα Πληροφορικής), ο Θανάσης Λαγάνης, ο Αγγελος Γκραντούνης, η Ελένη Μπακλαβάρα, η Ελευθερία Τζίνα Νεντελκώβ και η Αννα Πετρακοπούλου.
Συγκινητικές μαρτυρίες
Το πρόγραμμα δεν περιορίζεται στη χαρτογράφηση. Οπως λέει η Ελευθερία Θανούλη «οι συνομιλίες με τους αιθουσάρχες αποκαλύπτουν πόσο βαθιά και βιωματική ήταν η σχέση τους με τους κινηματογράφους. Ηταν οικογενειακές επιχειρήσεις και οι μαρτυρίες τους είναι συγκινητικές. Μέσω αυτών προσπαθούμε να βοηθήσουμε τους Θεσσαλονικείς να συνδεθούν ξανά με τη μνήμη τους».
Η καταγραφή περιλαμβάνει συνεντεύξεις με παλιούς αιθουσάρχες, απογόνους τους αλλά και θεατές που έζησαν την ακμή των κινηματογραφικών αιθουσών. Στόχος είναι να δημιουργηθεί μια ολοκληρωμένη βάση δεδομένων που θα λειτουργήσει ως θεμέλιο για μελλοντικές μελέτες, παρεμβάσεις και συγκριτικές τοπικές ιστορίες.
Ωστόσο, η δουλειά δεν σταματά εδώ. Για την τεκμηρίωση της τελευταίας πενταετίας απαιτούνται πρόσθετοι πόροι, ενώ επόμενος στόχος είναι η οπτικοποίηση του υλικού – τόσο του παλιότερου όσο και του νέου που θα προκύψει. Ηδη έχει κατατεθεί αίτηση στο ΕΚΟΜΕΔ για τη στήριξη στην παραγωγή ενός ντοκιμαντέρ που θα αφηγείται αυτή την πλούσια κινηματογραφική ιστορία.
