Ο Εφραίμ ή Φίμα είναι ένας δις χωρισμένος πενηνταπεντάρης, με πολλούς διανοούμενους και επιστήμονες ευκατάστατους φίλους, που τον αγαπούν και τον φροντίζουν στις κακοτυχίες του βίου. Καλά μορφωμένος και άλλοτε πολλά υποσχόμενος ποιητής, έχει από καιρό μηδενίσει τις φιλοδοξίες του. Εργάζεται ως ρεσεψιονίστ σε μια γυναικολογική κλινική που ειδικεύεται στις αμβλώσεις, πράγμα που τον κάνει να αναστοχάζεται τις «βιολογικές αδικίες» εις βάρος του γυναικείου φύλου και να διανθίζει με ενσυναίσθηση, τρυφερότητα και οράματα τους δυνάμει έρωτές του που διακτινίζονται προς ποικίλες κατευθύνσεις. Τον ενισχύει οικονομικά αλλά με διακριτικότητα ο ηλικιωμένος πλην ακμαίος πατέρας του, ένας κεντροευρωπαίος ασκενάζυ μπον βιβέρ, βιομήχανος αρωμάτων, που έχοντας περάσει από μύρια κύματα στη διάρκεια της ζωής του δεν πολυσκοτίζεται για την πολιτική ηθική του κράτους του Ισραήλ ή για το νόημα της ύπαρξης, όπως ο γιος του. Εχει αγοράσει σπίτι για τον Φίμα, τον χαρτζιλικώνει ακόμα τακτικά και τον έχει βγάλει από τη δύσκολη θέση άπειρες φορές - όπως όταν θεωρήθηκε λιποτάκτης μπαρκάροντας σε ένα εμπορικό για τη Μάλτα. Τώρα ζει τη ζωή του με στυλ, αψηφώντας τον χρόνο και τις φθορές του, συνοδευόμενος πάντα από ωραίες κυρίες που τις περιποιείται πλουσιοπάροχα.
Αλλά και οι ποικίλοι φίλοι του Φίμα δεν του φέρονται λιγότερο γενναιόδωρα. Τον δέχονται στα σπίτια τους, τον προφυλάσσουν από κακοτοπιές, του προσφέρουν ζεστασιά και αποκούμπι ενώ, καθώς είναι δεινός ρήτορας και ιδιοφυής κοινωνικός αναλυτής, έχει πάντα τη θέση του στα δείπνα, τις γιορτές και τις τακτικές μαζώξεις τους τα βράδια της Παρασκευής. Είναι ο νοήμων διασκεδαστής τους, πάντα εύκαιρος για ό,τι χρειασθούν. Βέβαια, δεν μπορούν να καταλάβουν πώς απεμπόλησε τα ταλέντα του και γιατί αφιερώνει όλη του την ενέργεια διαλεγόμενος ή συγκρουόμενος για τις πολιτικές εξελίξεις, την πρώτη Ιντιφάντα -βρισκόμαστε στα 1989 -, την Τορά, τις Γραφές, τις διαφορές του με τους υπερορθόδοξους Εβραίους και την ισραηλινή Δεξιά ή ακόμα για τον σκοπό της ζωής. Εντούτοις, ώρες ώρες ο Φίμα κατανοεί και τους πολιτικούς του αντιπάλους - όπως άλλωστε και ο Αμος Οζ - ενώ τακτικά συγγράφει άρθρα προς μια συμφιλιωτική κατεύθυνση.
Ο Φίμα έχει διαυγή όνειρα, πολύ ενδιαφέροντα για τον αναγνώστη, και τα καταγράφει κάθε πρωί. Ξεχνάει ωστόσο διαρκώς τις καθημερινές υποχρεώσεις του, ενώ μπαίνει σε διάλογο με τα πτηνά του ουρανού, με ένα σαμιαμίδι ή μια κατσαρίδα κάτω από τον βρώμικο νεροχύτη του - μάλιστα, την έχει βαφτίσει Τρότσκι!. Αφαιρείται, ξεχνάει, προσφέρει παρηγοριά και συντροφιά ενώ περιηγείται στις πολυφυλετικές γειτονιές μιας θαυμάσια δοσμένης Ιερουσαλήμ. Από κει και πέρα δεν υπάρχει κάποιος αφηγηματικός κορμός, αλλά μικρά εύστοχα επεισόδια και η άρτια εικονογράφηση του ιστορικού αστικού τοπίου. Αλλωστε για αυτού του είδους τη μυθοπλασία που διακονεί ο Οζ δεν είναι και απαραίτητη η συναρπαστική πλοκή. Σε μια ιστορική περιοχή που έχει χαράξει μείζονες διαχωριστικές γραμμές στον σύγχρονο κόσμο, το μυθοπλαστικό υλικό μπορεί να υποχωρήσει αναίμακτα.
Κατά κανόνα ο Αμος Οζ παραλλήλιζε την ιστορία των ηρώων του με αρχετυπικά βιβλικά πρόσωπα, δίνοντας επιπλέον έμφαση στις ανθρωπογεωγραφικές ιδιαιτερότητες. H ατμόσφαιρα της χειμωνιάτικης Ιερουσαλήμ (μιας πόλης υπερβολικά φορτωμένης από Ιστορία) δίνεται με μουντά μελαγχολικά χρώματα, οι ποικίλες σιωπές και οι σκιές των πραγμάτων περιγράφονται με έμπνευση, τα αδέσποτα ζώα παρακολουθούν αντιστικτικά τους ήρωες και η έξωθεν υπαρξιακή απειλή των Αράβων αναβιώνει κάθε τόσο. Ολα αυτά και άλλα πολλά λειτουργούν ως αντήχηση για την εσωτερική περιπέτεια του ήρωα. Ακόμη, ο Οζ χρησιμοποιεί τελετουργικά, όπως σε όλα του πρακτικά τα έργα, την επανάληψη απλών καθημερινών μοτίβων (ξεπλυμένες από τη βροχή μάντρες, σκοτεινά πέτρινα τείχη, μαγκωμένες αυλόπορτες, καμπάνες εκκλησιών, αρχαίους διαβρωμένους λόφους, την αιώνια βροχή και τους ανέμους, παρατημένα περιβόλια, σιδεριές που τρίζουν στον άνεμο, βιβλικούς πευκώνες ή μοναχικά κυπαρίσσια και πετρωμένα ελαιόδεντρα) για να δώσει ένα σχεδόν ιερατικό τόνο στην αφήγηση.
Το έχω ίσως ξαναγράψει: όντας απλός, αναπαραστατικός και αναλυτικός στη γραφή του, ο Αμος Οζ είναι ταυτόχρονα ένας προνομιούχος συγγραφέας. Είναι πλούσιο το υλικό που προσφέρει το σύγχρονο Ισραήλ αλλά και τόσο πολλές οι δυνατότητες εμβύθισης στην Ιστορία που προσφέρει η «Γη της Επαγγελίας» ώστε συγγραφείς όπως ο ίδιος, ο Ααρον Απελφελντ, ο Αβραάμ Γεοσούα, ο Νταβίντ Γκρόσμαν και άλλοι νεότεροι, να μη χρειάζεται να επινοήσουν πολλά προκειμένου να εγείρουν το ενδιαφέρον της διεθνούς βιβλιοφιλικής αγοράς. Εδώ, ας πούμε, μας αρκεί ότι τον Φίμα και τους φίλους ή ομοϊδεάτες του τους απασχολούν παράλληλα με την καθημερινότητα και την καριέρα τους η διερώτηση για τη μοίρα των Εβραίων ή οι ιδεολογικές συγκρούσεις που ταυτίζονται με τις ποικίλες εκδοχές του σιωνισμού. Φυσικά, αυτό το πλούσιο υλικό συμπλέκεται επιδέξια με πολλούς και διάφορους τρόπους με την καθημερινότητα των ανθρώπων: λ.χ. τη ζωή της πάντα επιθυμητής πρώην συζύγου του, του νέου άντρα της και του γιου τους - που ο Φίμα αναπτύσσει μια πολύ βαθιά και συγκινητική σχέση μαζί του, χάρη στην οποία μπλέκει συνεχώς στα πόδια των γονέων. Ή με τη Νίνα, μια δραστήρια δικηγόρο, σύζυγο καλού φίλου, η οποία τον φροντίζει, του ψωνίζει, τον γλιτώνει από γραφειοκρατικές κακοτοπιές και του προσφέρει τακτικά σεξ, μάλλον εν γνώσει του άντρα της, ως ένα είδος φιλανθρωπίας. Ή ακόμη με τη νοσοκόμα της κλινικής, μια όχι ελκυστική γυναίκα αθεράπευτα ερωτευμένη με τον σκληρό και αδιάφορο γιατρό και προϊστάμενό της, στην οποία προσφέρει συμβουλές και αυτοπεποίθηση. Ή ακόμη με μια εγκαταλειμμένη από τον σύζυγο νεόπλουτη και ερωτικότατη κυρία που γνωρίζει στην κλινική και που την οδηγεί σταδιακά στο κρεβάτι σε μια έξοχη σκηνή εξομολογήσεων, λυτρωτικών κλαμάτων, τρυφερότητας, γυναικείων ενοχών και αντιστάσεων αλλά και θυμωμένης εκ μέρους της μετάνοιας όταν η ερωτική πράξη έχει σχεδόν συντελεστεί. Ο Φίμα δίνει πολλά στους ανθρώπους και μάλιστα χωρίς να τα μετράει. Μοιάζει σε αυτό με τον αντίποδα άλλων μοναχικών ηρώων της σύγχρονης εβραϊκής λογοτεχνικής παραγωγής όπως τον Αθάνατο Μπάρτφους του Ααρον Απελφελντ (που παρουσιάσαμε πρόσφατα στα «ΝΕΑ») ή τους Νεοϋορκέζους Ογκι Μαρτς, Χέρτσογκ και Χούμπολντ των ομώνυμων βιβλίων του νομπελίστα Σολ Μπέλοου.
Γέφυρες συνεννόησης
Από τους εποίκους στα Κατεχόμενα της Δυτικής Οχθης ή από ομάδες σιωνιστών και υπερορθόδοξων Εβραίων, ο Οζ είχε συχνά στιγματισθεί ως εχθρός του Ισραήλ, ενώ ο ίδιος, ως «εθνικός συγγραφέας», εμφανώς υποδύεται τον ρόλο του διαμεσολαβητή, αυτού που θα εγκαταστήσει γέφυρες συνεννόησης - όπως εδώ οραματίζεται ότι κάνει ο Φίμα με τη σκιώδη κυβέρνηση που έχει στο κεφάλι του. Πρόκειται βέβαια για δυσβάστακτο ιδεολογικό φορτίο. Ωστόσο ο Οζ αποφεύγει τους σκοπέλους, παραλληλίζοντας την ιστορία των ηρώων του με αρχετυπικά βιβλικά πρόσωπα (όπως τον Ιούδα, στο ομότιτλο και καλύτερο ίσως βιβλίο του) και δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στην τοπιογραφία της περιοχής. Ακόμη, χρησιμοποιεί τελετουργικά την επανάληψη απλών, καθημερινών μοτίβων, με εσωτερικούς μονολόγους, με τη χρήση του ελεύθερου πλάγιου λόγου και την εναλλαγή τριτοπρόσωπης και πρωτοπρόσωπης αφήγησης. Η επανάληψη ωστόσο κυριαρχεί επί της τελετουργίας και ενίοτε κουράζει τον αναγνώστη, όπως άλλωστε και η κυκλική εντρύφηση στα θεολογικά ή πολιτικά μοτίβα. Η συγγραφική του συνέπεια κινδύνεψε να μετατραπεί σε εμμονή, ωστόσο παρέμεινε μέχρι τέλους της ζωής του ένας πολύ σπουδαίος συγγραφέας που είναι απορίας άξιο πώς δεν έφτασε μέχρι το Νομπέλ - στο οποίο τόσοι και τόσοι απίθανοι έφτασαν τελευταία. Σε κάθε περίπτωση πάντως, θα πρέπει να έφτασε σε κάποιου τύπου προσωπική τελείωση που αποδίδεται από τον παρόντα ήρωά του ως «τρίτη κατάσταση» (ο τίτλος του βιβλίου). Παραθέτω για του λόγου το ακριβές:
Η τρίτη κατάσταση είναι μια χάρις που για να την αξιωθείς πρέπει να απαρνηθείς κάθε επιθυμία, να σταθείς κάτω από τον νυχτερινό ουρανό δίχως ηλικία, δίχως φύλο, πέρα από τονχρόνο, πέρα από τη φυλή, πέρα από οτιδήποτε.
Μοιάζει εντέλει σαν ο ήρωας, περιπλανώμενος στα δαιδαλώδη στενοσόκακα της ιστορικής πόλης να βρίσκει τονμίτο που, με τα λόγια της μεταφράστριας Μάγκυ Κοέν στον επίλογό της, «θα τον βγάλει από τον εσωτερικό του λαβύρινθο». Εδώ που τα λέμε, έτσι για να γειωθούμε κάπως, βοηθά πολύ σε αυτό και ο πατέρας που του έχει αφήσει μια γερή κληρονομιά...
{1BSYG}Αμος Οζ{1BSYG}{2BTIT}Η τρίτη κατάσταση{2BTIT}{3BEKD}Μτφ. Μάγκυ ΚοένΕκδ. Καστανιώτης, σελ. 422{3BEKD}{4BTIM}Τιμή 20 ευρ{4BTIM}ώ
