Θα μπορούσε να πει κάποιος ότι αν κάτι έλειψε από τους εορτασμούς για το 1821 και το εκδοτικό πρόγραμμα που αναπτύχθηκε - όχι τόσο σε κεντρικό επίπεδο αλλά από τους εκδοτικούς οίκους - είναι μια μεγάλη σύνθεση της περιόδου (με την εξαίρεση ίσως του έργου του Πέτρου Πιζάνια που παρουσιάσαμε πρόσφατα στο «Βιβλιοδρόμιο»).
Παρ' όλα αυτά, κυκλοφόρησαν και πρόσφατα συλλογικοί τόμοι που με τον τρόπο τους καλύπτουν το κενό ή τουλάχιστον επιμέρους κενά στη βιβλιογραφία για μια σειρά ζητήματα. Παράλληλα επιτρέπουν μια σύγχρονη εξέταση σε θέματα που πιστεύαμε ως τώρα ότι ήταν γνωστά, ενώ προσφέρουν συγκλίσεις και συμφωνίες σε κάποιες θεματικές, γεγονός που βοηθά στη μελέτη του 1821.
ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ
Σε δυο τέτοιους τόμους εμπλέκεται το Ελληνικό Ιδρυμα Πολιτισμού. Ο πρώτος, με τη στήριξη του ΕΙΠ, είναι ο αγγλόφωνος τόμος « The Greek Revolution. A critical dictionary» (Harvard unιversity Press), σε επιμέλεια των Πασχάλη Κιτρομιλίδη και Κωνσταντίνου Τσουκαλά, που επιχειρεί να καλύψει το κενό της παρουσίας της Επανάστασης του 1821 στο εξωτερικό αποτελώντας μια σημαντική προσπάθεια ένταξής της στο διεθνές πλαίσιο (αν και απουσιάζει η σύνδεση με το διεθνές επαναστατικό φαινόμενο της εποχής). Αν και ο τόμος δεν έχει τα χαρακτηριστικά ενός λεξικού αλλά μιας πολυθεματικής έκδοσης, καλύπτει με μεγάλη επάρκεια την επαναστατική πορεία για το 1821. Εκτός από τις δεκάδες υπογραφές έγκριτων ιστορικών και ακαδημαϊκών - Ελλήνων και ξένων - που βρίσκουμε μέσα στον συλλογικό τόμο όπου αντιμετωπίζονται δεκάδες γνωστά και λιγότερο γνωστά θέματα ξεχωριστό ενδιαφέρον έχει το κεφάλαιο με την εξέταση της εξέλιξης της Επανάστασης ανά περιοχή αναδεικνύοντας την ενότητα, τη διάδοση αλλά και τις διαφορετικές τοπικές πτυχές του 1821. Ο δεύτερος τόμος έρχεται από το ίδιο το Ελληνικό ίδρυμα Πολιτισμού με τον τίτλο «Η Επανάσταση του 1821 - 11 ιστορικοί ιχνηλατούν την πορεία του Αγώνα». Είναι από τις πλέον πρόσφατες εκδόσεις, όπου με 11 στοχευμένα άρθρα εξετάζονται θεματικές όπως τα Συντάγματα, ο Φιλελληνισμός, η Φιλική Εταιρεία, οι πολεμικές αποτυχίες δίνοντας στον αναγνώστη εικόνα για πολύ μεγάλα και καίρια ζητήματα. Ο τόμος διατίθεται στο κοινό ελεύθερα από την σελίδα του ΕΙΠ, ενώ συμμετέχουν η Μαρία Ευθυμίου, ο Χαράλαμπος Μελετιάδης, ο Σπύρος Βλαχόπουλος, ο Ηλίας Κολοβός, «Η έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης στο πλαίσιο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας», ο Μανόλης Κούμας, ο Ιάκωβος Μιχαηλίδης, η Κωνσταντίνα Μπότσιου, ο Νίκος Αναστασόπουλος, ο Αντώνης Κλάψης, ο Σωτήρης Ριζάς και ο υπογράφων.
«ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ»
Η πιο παραδοσιακή προσέγγιση έρχεται από τον τόμο σε επιμέλεια Θάνου Βερέμη - Αντώνη Κλάψη με τίτλο
«1821 - Η Επανάσταση των Ελλήνων» (Ελληνικά Γράμματα, 2021). Ο πολυτελής τόμος με την πλούσια εικονογράφηση καταπιάνεται με παραδοσιακές θεματικές που έχουν τη σημασία τους για το 1821 μέσα από 16 υπογραφές ιστορικών και ακαδημαϊκών, ενώ έχει ξεχωριστή σημασία η έμφαση στη διεθνή διάσταση, στις διπλωματία και στην εξωτερική πολιτική της Επανάστασης αλλά και της μετεξέλιξής της στην πορεία προς τη συγκρότηση κράτους. Ανάμεσα στις θεματικές που καλύπτει είναι: η προετοιμασία του Αγώνα μέσα στους αιώνες της οθωμανοκρατίας, η σχέση της Ελληνικής Επανάστασης με άλλες της ίδιας εποχής, η Φιλική Εταιρεία και οι αθέατες πτυχές της, το στρατιωτικό σκέλος της Εθνεγερσίας σε ξηρά και θάλασσα, αλλά και οι εμφύλιοι σπαραγμοί, το φιλελληνικό κίνημα και το πώς επηρέασε την έκβαση του Αγώνα, οι παράλληλες εξελίξεις στη διπλωματική κονίστρα της Ευρώπης, οι προσπάθειες εκσυγχρονισμού του νεοσύστατου ελληνικού κράτους μέσα από τα Συντάγματα αλλά και την πολιτική του πρώτου κυβερνήτη, καθώς και η συμβολή των γυναικών στον Αγώνα της ανεξαρτησίας και η αποτύπωσή του στην ευρωπαϊκή και στην ελληνική τέχνη. Συνεισφέρουν με κείμενα οι: Θ. Βερέμης, Βάσω Σειρηνίδου, Μαρία Δ. Ευθυμίου, Ελπίδα Κ. Βόγλη, Δημήτρης Μαλέσης, Αναστάσιος Κ. Δημητρακόπουλος, Α. Κλάψης, Παναγιώτα Παναρίτη, Νικόλαος Αθ. Μισολίδης, Σπυρίδων Γ. Πλουμίδης, Σπύρος Βλαχόπουλος, Χρήστος Χρηστίδης, Μανόλης Κούμας, Θανάσης Χρήστου, Αννίτα Πρασσά, «Οι γυναίκες στην Ελληνική Επανάσταση», Δημήτρης Παυλόπουλος.
ΕΚΔ. ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ
Ο τέταρτος τόμος για την περίοδο είναι το «1821 - Από την επανάσταση στο κράτος» (εκδ. Παπαδόπουλος), σε επιμέλεια των Κωνσταντίνας Μπότσιου και Σωτήρη Ριζά, με τη συμμετοχή 12 ιστορικών. «Το ανά χείρας βιβλίο», γράφουν στον πρόλογο, «γεννήθηκε από το ενδιαφέρον μας για ανασκαφή στις προσδοκίες των Ελλήνων της Επανάστασης, τόσο εκείνων που πραγματώθηκαν, όσο και εκείνων που διαψεύστηκαν. Το ερευνητικό αυτό ερώτημα περιλαμβάνει τους στόχους και τις πραγματικότητες της προεπαναστατικής και επαναστατικής Ελλάδας, όπως και τις αλλαγές στις οποίες προσαρμόστηκαν οι Ελληνες για να μείνουν τελικά σταθεροί στις βασικές "εθνικές" επιδιώξεις: ανεξαρτησία, λαϊκή κυριαρχία, εθνική ολοκλήρωση, "εξευρωπαϊσμός"». Οι ιστορικοί είναι οι: Κώστας Π. Κωστής, Αδαμάντιος Συρμαλόγλου, Μιχάλης Ψαλιδόπουλος, Δημήτρης Μαλέσης, Γιώργος Καλπαδάκης, Μανόλης Κούμας, Θανάσης Χρήστου, Ελπίδα Βόγλη, Νικόλαος Α. Αναστασόπουλος, Θανάσης Μπαρλαγιάννης και οι δύο επιμελητές.
«ΕΥΡΑΣΙΑ» ΚΑΙ ΒΟΥΛΗ
Εδώ αξίζει να αναφέρουμε και δύο προγενέστερες χρονικά εκδόσεις, που διατηρούν ωστόσο το ενδιαφέρον τους για την επετειακή χρονιά. Η μία είναι η εξαιρετικά διαφωτιστική ως προς τον πλουραλισμό των εννοιών «Ελλην, Ρωμιός, Γραικός» των εκδόσεων «Ευρασία» (Δεκέμβριος 2018), σε επιστημονική επιμέλεια των Ολγας Κατσιαρδή - Hering, Αναστασίας Παπαδία - Λάλα, Κατερίνας Νικολάου και Βαγγέλη Καραμανωλάκη. Η έκδοση βασίζεται στην επιστημονική πρωτοβουλία του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας του ΕΚΠΑ και πραγματεύεται τη «συγκρότηση των ταυτοτήτων σε αναφορά με το περιεχόμενο και τις έννοιες που προσέλαβαν, σε διαφορετικές ιστορικές στιγμές, όροι που σήμερα παραπέμπουν στη συλλογικότητα των Ελλήνων», σύμφωνα με το προλογικό σημείωμα. Η διερεύνηση ξεκινάει από την πρώιμη εποχή του Σιδήτου και την αρχαιότητα για να φτάσει ως την εθνική ιστοριογραφία του 20ού αιώνα. Σ' αυτό το πλαίσιο ειδική αναφορά γίνεται προφανώς στην περίοδο πριν και κατά την Ελληνική Επανάσταση, όπου με σημειώματα συνεισφέρουν, εκτός άλλων, οι Ιωάννης Χασιώτης, Γιώργος Πάλλης, Γιώργος Τζεδόπουλος, Ιωάννης Ζελέπος, Αγγελική Κωνσταντακοπούλου, Ικαρος Μαντούβαλος, Ανδρέας Λυμπεράτος, Lidia Cotovanu, Tudor Dinu, Δημήτριος Κοντογεώργης, Ελπίδα Βόγλη, Αλεξάνδρα Σφοίνη, Μαρία Ευθυμίου, Σπυρίδων Πλουμίδης, Νικήτας Σινιόσογλου, Γιάννης Κουμπουρλής.
Η άλλη έκδοση προέκυψε από τα πρακτικά του συνεδρίου του Ιδρύματος της Βουλής των Ελλήνων (21 - 22 Μαρτίου 2019) με τίτλο «1821 και απομνημόνευμα - Ιστορική χρήση και ιστοριογραφική γνώση» (2020), σε επιμέλεια των Δημήτρη Δημητρόπουλου, Βαγγέλη Καραμανωλάκη, Νίκης Μαρωνίτη, Παντελή Μπουκάλα. Οι ιστορικοί και μελετητές που συμμετέχουν είναι οι: Αλέξης Πολίτης (για τα απομνημονεύματα του Μακρυγιάννη), Χρήστος Λούκος (Κασομούλης), Διονύσης Τζάκης (Κασομούλης), Θάνος Αγγελίδης (λόγοι Σπυρίδωνος Τρικούπη), Νίκος Ροτζώκος (πελοποννήσιοι αγωνιστές), Παναγιώτης Στάθης (σουλιώτικα απομνημονεύματα), Π. Μπουκάλας (δημοτικά τραγούδια), Βαγγέλης Σαράφης (χειρόγραφα Πίσσα), Ελευθερία Ζέη (Καλίνικος Κριτοβουλίδης), Δ. Δημητρόπουλος (Αλέξιος Κουτσαλέξης), Παναγιώτης Μιχαηλάρης (Παλαιών Πατρών Γερμανός), Αντα Διάλλα (Ρώσοι Δεκεμβριστές), Φραντσέσκο Σκαλόρα (Τζιουζέππε Πέκκιο), Σοφία Λαΐου - Μαρίνος Σαρηγιάννης (Γιουσούφ Μπέης, Καμπουτλή Βασφή Εφέντης), Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου, Γεράσιμος Στεφανάτος, Κώστας Γιαννακόπουλος, Δήμητρα Λαμπροπούλου.
Αν μπορούσαμε να βγάλουμε κάποια συμπεράσματα που να καλύπτουν τους τόσο ενδιαφέροντες τόμους θα λέγαμε ότι είναι σημαντική η σύγκλιση σε ενότητες όχι απαραίτητα άγνωστες αλλά σίγουρα ιδωμένες με νέα ματιά. Η σημασία του ρόλου του προεπαναστατικού Καποδίστρια, η ναυτική και οικονομική επιρροή, η νέα ματιά πάνω στη Φιλική Εταιρεία στο πλαίσιο του ευρωπαϊκού αλλά και παγκόσμιου ριζοσπαστισμού, η ένταξη της Ελληνικής Επανάστασης στο διεθνές πλαίσιο, οι στρατιωτικές ήττες του '21, τα Συντάγματα ως σημείο πολιτικής μετεξέλιξης της Επανάστασης.
Καλύπτουν τα πάντα αυτοί οι τόμοι; Το 1821 διαθέτει πρωταγωνιστές, διαθέτει γυναίκες και άνδρες που επαναστάτησαν εναντίον του ίδιου τους του εαυτού, διαθέτει ελάσσονες και μείζονες ήρωες που συχνά τον ρόλο τους και την παρουσία τους δεν μπορούμε καν να υποψιαστούμε. Προφανώς σε μια σειρά συλλογικών τόμων είναι δύσκολη η ένταξη βιογραφικών ιστοριών ή έστω και αποσπασμάτων. Κάτι που ίσως κάνει εμφατικότερη την έλλειψη ενός βιογραφικού λεξικού για το 1821 όπου να γίνεται τελικά μια συγκέντρωση των ονομάτων που πρωταγωνίστησαν σ' ένα γεγονός που καθόρισε τελικά όχι την ύπαρξη της Ελλάδας αλλά και τη πορεία σε Βαλκάνια και Ανατολική Μεσόγειο.
Ομως όλοι αυτοί οι τόμοι αναδεικνύουν τη μεγάλη παλέτα του 1821, την πολυπλοκότητα και τη διαφορετικότητα, τις ποικίλες συνιστώσες και δυνάμεις, την ισχύ του ατομικού με την παράλληλη ένταξή του στο συλλογικό. Το 1821 παραμένει μια μεγάλη εικόνα, που διαθέτει βάθος, διαστάσεις, τοπικότητες και κυρίως εκπέμπει ένα μήνυμα το οποίο μπορεί να μοιάζει σύνθετο αλλά δεν παύει να δημιουργεί απρόσμενες και ποικίλες ταυτίσεις ακόμα και σήμερα, ώστε να καθίσταται χωρίς περιφράσεις επίκαιρο και ανεξάντλητο.
