Παραλλαγές στο θέμα Μπετόβεν

Χρησιμοποιώ σ' αυτό το κείμενο τον όρο «παραλλαγές» όχι με τη μουσική έννοια, όπως θα περίμενε κανείς, αλλά με την έννοια της διαφοροποίησης, της μεταβολής, της τροποποίησης που οδηγεί συχνά και σε γόνιμες αντιθέσεις. Αυτές τις αντιθέσεις για τον Μπετόβεν σκοπεύω να καταθέσω, συνεξετάζοντας στοιχεία και εικασίες:

n Ο Μπετόβεν υπήρξε διά βίου ασθενής. Στο σώμα του καταμετρήθηκαν: ευλογιά, άσθμα, ρευματικός πυρετός, κοιλιακά άλγη, ηπατίτις, κολίτις, τύφος, διάρροια, κίρρωση ήπατος, δυσλεξία (ίσως) και, βέβαια, το σοβαρότερο για έναν συνθέτη, σταδιακή απώλεια της ακοής από νωρίς (1797), η οποία τα τελευταία χρόνια έγινε ολική.

Στο πνεύμα, εντούτοις, διατήρησε σφύζουσα υγεία, δημιουργική ευτονία και παλλόμενη ευκρασία που διατρέχει όλο το έργο του.

Ομως, παράδοξο, το έργο αυτό δεν αποτυπώνει θρηνητικά την πραγματική του κατάσταση (κάτι που θα μπορούσε να μας δωρίσει κομψοτεχνήματα), αλλά υμνεί με τον πιο εύρωστο τρόπο τη ζωή. Κατ' ουσίαν, δεν έγραψε μία, αλλά πολλές Ωδές στη Χαρά!

n Ο Μπετόβεν στα χρόνια της ολικής του κώφωσης, συνέθεσε τα απόλυτα αριστουργήματά του - κυρίως, τα τελευταία κουαρτέτα και τις τελευταίες σονάτες του για πιάνο. Με τη μη ακοή άκουγε ήχους «αλλιώς ωραίους». Αλλους επινοούσε κι άλλους θυμόταν, καθώς η μουσική εμπεριέχει και μνήμη, και συνέθετε σαν να χρησιμοποιούσε όχι οκτώ νότες, αλλά περισσότερες.

Ειρωνεία: αν δεν έχανε την ακοή του, δεν θα έγραφε ποτέ αυτή τη μουσική, η οποία δεν είναι απλώς ακρόαμα, αλλά και όραμα.

n Ο Μπετόβεν υπήρξε κατά γενική ομολογία (μαρτυρίες, σημειώσεις, ημερολόγια) ένας εκρηκτικός άνθρωπος, με πολύ έντονα ξεσπάσματα (άραγε αυτό να γέννησε τη σπουδαιότερη καταιγίδα της μουσικής, στην «Ποιμενική»;). Ομως, απ' την άλλη, η συνθετική του ηρεμία μάς δώρισε κάποια αριστουργηματικά αργά μέρη, σε συμφωνίες, σονάτες, κουαρτέτα, το απόλυτο πένθιμο εμβατήριο («Ηρωική») και το ωραιότερο adagio molto e cantabile της Ιστορίας («Ενάτη»). Ητοι: εκρηκτικός στην καθημερινότητα, στοχαστικός στην αιωνιότητα.

n Ο Μπετόβεν, σύμφωνα με τους μελετητές και τους βιογράφους, έγραφε αργά και δύσκολα (δεν είχε τίποτα από την «ευκολία» του Μπαχ, του Χάιντν ή του Μότσαρτ). Εντούτοις, αυτή η δυσκολία δεν εμπόδισε να γεννηθεί ένα τεράστιο σε αξία, αριθμό και ποικιλία ειδών έργο. Κάποτε δε η εξέλιξη και η καινοτομία από το ένα έργο στο άλλο ήταν αναπάντεχη (κάθε Συμφωνία του, φερ' ειπείν, με εξαίρεση τις δύο πρώτες και την κοινή υφολογική και ενορχηστρωτική τους άποψη, θα μπορούσε να είναι γραμμένη από άλλο συνθέτη). Αρα: παρά τη δυστοκία ήταν πολλοί συνθέτες σε έναν.

n Ο Μπετόβεν με τη μουσική του υπήρξε ανέκαθεν ο συναρμοστής των αντιθέσεων. Ναζιστές και φασίστες, φιλελεύθεροι, δημοκράτες και κομμουνιστές τον λάτρεψαν και τον αξιοποίησαν. Ακόμα και ο μύθος του αναρχισμού Μπακούνιν φέρεται να έχει δηλώσει για την «Ενάτη»: «Ακόμα κι αν όλα τα πράγματα καταστραφούν, αυτό το έργο πρέπει να μείνει ανέπαφο στο μέλλον». Ο Χίτλερ, ο οποίος πίστευε ότι ο Μπετόβεν διέθετε το ίδιο ηρωικό γερμανικό πνεύμα με τους Nαζί, εόρτασε πανηγυρικά τα γενέθλιά του με την «Ενάτη» (20.4.1942, Βερολίνο, Φουρτβένγκλερ) ενώ, στις Ηνωμένες Πολιτείες, με την «Πέμπτη» εορτάστηκε το τέλος του πολέμου στην Ευρώπη (8.5.1945, Νέα Υόρκη, Τοσκανίνι) και με την «Ηρωική» το τέλος του πολέμου με την Ιαπωνία (1.9.1945, Νέα Υόρκη, Tοσκανίνι). Μπετοβενικά θέματα κοσμούσαν ανακοινώσεις στο γερμανικό ραδιόφωνο, αλλά και τα πρώτα μέτρα της «Πέμπτης» ήταν το σήμα της D-Day για την απόβαση στη Νορμανδία.

Ομως η παρουσία του στη ζωή μας είναι αδιάκοπη και τον 20ό αιώνα.

n Η πρώτη ηχογράφηση πλήρους Συμφωνίας είναι μπετοβενική («Πέμπτη», 1913, Νίκις).

n Ο ύμνος της Ευρωπαϊκής Ενωσης χρησιμοποιεί την «Ενάτη».

n Η «Ενάτη» ήταν εκείνη που εκτελέστηκε στο τείχος του Βερολίνου μετά την πτώση του.

n Η «Πέμπτη» και η καβατίνα από το Κουαρτέτο op. 130 ταξιδεύουν στο Διάστημα με τον Voyager από το 1977.

n Το 1980, τέλος (απίστευτο, αλλά αληθινό), η μέση διάρκεια των νεοσύστατων τότε CD's ορίστηκε σε 70'+, με βάση τη μέση διάρκεια ερμηνείας της «Ενάτης»!

n Ας προσθέσουμε σ' αυτά ότι ο Μπετόβεν είναι ο πιο πολυπαιγμένος και πιο ηχογραφημένος συνθέτης της ιστορίας.

Και βέβαια, είναι αμέτρητες οι μεταγραφές των έργων του (για άλλα όργανα ή σύνολα), αμέτρητες οι διασκευές σε τζαζ, ροκ ή τραγούδια, τεράστια η επιρροή ή η παρουσία του στη λογοτεχνία (από τη «Σονάτα Κρόιτσερ» του Τολστόι ώς τα «Τέσσερα Κουαρτέτα» του T. Σ. Ελιοτ), πληθωρική η παρουσία του στον κινηματογράφο (κορυφαίες στιγμές, το «Κουρδιστό πορτοκάλι» του Κούμπρικ, το «Made in USA» του Γκοντάρ και η «Νοσταλγία» του Ταρκόφσκι).  Κοντολογίς, έχουμε να κάνουμε μ' έναν πανταχού παρόντα «ροκ σταρ» ο οποίος κυριαρχεί στα μουσικά (και όχι μόνο) δρώμενα.

Ευτυχώς, όμως (μεγάλη και καθοριστική αντίφαση), παραμένει και ο στοχαστικός ερευνητής της ζωής, ο αποκρυπτογράφος της ανθρώπινης μοναξιάς και ο μουσικός ληξίαρχος του θανάτου (θυμίζω τη σοφή φράση του Σεφέρη πως ο Μπετόβεν «είχε εκφράσει μ' έναν τόσο χειροπιαστό τρόπο την ωριμότητα του ανθρώπου μπροστά στο θάνατο»).

Εντέλει, αυτός ο δαιμόνιος, πληθωρικός, αντιφατικός συνθέτης ανασυνθέτει σαν αλχημιστής, μέσα από την ποικιλία των παραλλαγών του, τα όρια της ανθρώπινης επικοινωνίας και τεχνουργεί ένα μύθο στην καθημερινότητά μας, ακόμα και γι' αυτούς που δεν ακούν μουσική. Εξού και η μεγαλοφυής ρήση του Βίτγκενσταϊν: «Ενα μέρος της ευχαρίστησης που νιώθεις όταν ακούς την "Ενάτη" του Μπετόβεν συνίσταται στο ότι ακούς την "Ενάτη" του Μπετόβεν».

Ολα αυτά για τον εορτάζοντα «Βετχόβεν» κατά το Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν Ελευθερουδάκη, 1928 (το βήτα εστεμμένο με τελεία για να διαβαστεί ως b), όπως μας θυμίζει με ανάρτησή της η Ελση Σαράτση. Τελευταία και, ίσως, μεγαλύτερη αντίφαση: Ο Μπετόβεν πέθανε το 1827. Λέγεται, μάλιστα, ότι η τελευταία του φράση ήταν: «Θ' ακούω στον ουρανό…». Σήμερα, πάντως, σχεδόν 200 χρόνια από τον θάνατό του, είναι πιο ζωντανός από ποτέ. Αρα μπορεί να λογίζεται ως ο γηραιότερος εν ζωή συνάνθρωπός μας. Γι' αυτό, υψώνουμε το ποτήρι μας. «Χρόνια πολλά, Λουδοβίκε!» ή, μάλλον: «Αιώνες πολλούς, Λουδοβίκε!».

Ο Γιάννης Ευσταθιάδης είναι συγγραφέας και μουσικός παραγωγός του Τρίτου Προγράμματος