Αναζήτηση
Σε ένα γεύμα με την υπουργό Πολιτισμού, ακόμη και στη χαλαρή ατμόσφαιρα ενός εστιατορίου, οι λέξεις που επανέρχονται κάθε τόσο είναι οι «συγκρούσεις» (ας πούμε, με τους συνδικαλιστές) και οι «πολιτισμικοί πόλεμοι» (από τα social media και όχι μόνο). Εξίσου συχνά, ωστόσο, η ίδια υπερασπίζεται τον «πολιτισμό που σημαίνει ανάπτυξη» και την εξωστρέφεια στην πολιτιστική πολιτική. Η Λίνα Μενδώνη της δημόσιας σφαίρας μοιάζει να ακροβατεί ανάμεσα στην υπερκινητική υπουργό, που οφείλει να φέρει σε πέρας προεκλογικές δεσμεύσεις της κυβέρνησης – με νωπή την ανανέωση της πρωθυπουργικής εμπιστοσύνης –, και την αθόρυβη «doer» που αγαπούν να μισούν οι αντίπαλοί της.
Την επόμενη Τετάρτη, για παράδειγμα, θα βρίσκεται στη Νέα Υόρκη για τα εγκαίνια της έκθεσης με τα κυκλαδικά ειδώλια της «Συλλογής Στερν» στο Μητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης, όπου θα εκτίθενται για 25 χρόνια ως «δάνειο της Ελληνικής Δημοκρατίας». Την ημέρα της συνάντησής μας, ωστόσο, ερχόταν αντιμέτωπη με τις εντυπώσεις που δημιουργούσε άλλη μία στάση εργασίας αρχαιοφυλάκων (66 επί συνόλου 1.809, όπως θα ανακοίνωνε αργότερα το υπουργείο), τους οποίους έσπευσε να στηρίξει ο πρόεδρος του ΣΥΡΙΖΑ, Στέφανος Κασσελάκης. «Σε όλη αυτή τη συζήτηση εκείνο που ακούω ως ένα μεγάλο βαθμό είναι η διεκδίκηση του συνδικαλιστικού οργάνου για το αναγκαίο φυλακτικό προσωπικό. Γι’ αυτό και έχουμε ζητήσει καινούργιο αριθμό μόνιμων προσλήψεων μέσω του ΑΣΕΠ, κατά τη διαδικασία που προβλέπει το υπουργείο Εσωτερικών. Από εκεί και πέρα ξαναθέτω μια ερώτηση: Γιατί οι φύλακες να θέλουν να εκτελούν χρέη ταμιών; Το απλό και λογικό είναι η πρόβλεψη του Οργανισμού Διαχείρισης και Ανάπτυξης Πολιτιστικών Πόρων: η έκδοση εισιτηρίων να ανατεθεί σε μία εταιρεία, ώστε να απελευθερωθούν ανθρώπινοι πόροι – περίπου 20 άτομα – και να διατεθούν στη φύλαξη».
Την αμέσως προηγούμενη ημέρα απαντούσε στις εγκλήσεις της Κυριακής Μάλαμα, τομεάρχη Πολιτισμού του ΣΥΡΙΖΑ, για τον επαναπατρισμό αρχαιοτήτων. «Οι προσπάθειες αυτές είναι συνεχείς. Μπορώ να πω ότι είμαστε πολύ κοντά και σε άλλες επιστροφές παρανόμως εξαχθέντων αρχαίων από τις ΗΠΑ, καθώς η αρμόδια Διεύθυνση Τεκμηρίωσης και Προστασίας Πολιτιστικών Αγαθών δουλεύει πολύ συστηματικά» μου λέει στην ηλιόλουστη σάλα του εστιατορίου (κι εκείνη τη στιγμή η δημοσιογραφική φαντασία φτάνει ως το Μουσείο του Πανεπιστημίου Emory της Ατλάντα, ακριβώς επειδή τις επόμενες ημέρες θα ταξιδεύει στις ΗΠΑ).
Σε ένα τέτοιο γεύμα, από την άλλη, ο εθιμοτυπικός κανόνας που δύσκολα μπορεί να παρακαμφθεί απαιτεί τουλάχιστον μία ερώτηση για τη διεκδίκηση του «ιερού δισκοπότηρου». Προτιμώ, ωστόσο, να μη χάσουμε χρόνο για τα Γλυπτά και ζητάω μία ανακεφαλαίωση για τους αναγνώστες όσον αφορά τη νομική φόρμουλα που αναζητείται. «Αποκλείω κατηγορηματικά τον δανεισμό από το Βρετανικό Μουσείο, διότι τα Γλυπτά έφτασαν εκεί ως προϊόν κλοπής. Ολη η συζήτηση γίνεται για τον τρόπο επανένωσης και εδώ το θραύσμα από το Παλέρμο σαφώς δείχνει έναν δρόμο: έρχεται και κατατίθεται (σ.σ.: deposit). Η λέξη έχει βαρύνουσα σημασία».
Η Λίνα Μενδώνη ανήκει στην κατηγορία των εξωκοινοβουλευτικών υπουργών, οι περγαμηνές των οποίων προέρχονται από την προϋπηρεσία τους στον τομέα ευθύνης. Πρώην γενική γραμματέας του υπουργείου (Μάρτιος 1999 – Μάρτιος 2004 και Νοέμβριος 2009 – Ιανουάριος 2015) και πρώην πρόεδρος του Κεντρικού Αρχαιολογικού Συμβουλίου, γνωρίζει όσο λίγες και λίγοι τους μηχανισμούς, τους υπαλλήλους και τους αρχαιολόγους. Σε μία υπερδομή υπηρεσιών, το 85% της οποίας αντιστοιχεί στην προστασία της αρχαίας κληρονομιάς, επίσης λίγες και λίγοι μπορούν να υπερβούν τις – ενίοτε δικαιολογημένες – αντιστάσεις, όπως σε κάθε ζωντανό οργανισμό. Αφήνει η ίδια να ανοίξουν κάποιες ρωγμές στην πανοπλία της εργασίας, η οποία λειτουργεί και ως μηχανισμός άμυνας; «Ναι, από ένα σημείο κι έπειτα ασπίδα είναι η δουλειά μου. Και στο τέλος της ημέρας κάνω την αυτοκριτική μου. Μπορώ να αναγνωρίσω λάθη και να ζητήσω συγγνώμη αν κάπου έσφαλα. Οποιος κάνει έργα, προφανώς κάνει και λάθη. Από την άλλη πλευρά, αυτό που με ενδιαφέρει είναι να μένω συνεπής στο δικό μου αξιακό σύστημα». Χωράει στην αυτοκριτική διάθεση η στασιμότητα του Ακροπόλ Ακρός, στην οδό Πατησίων; «Είναι αλήθεια ότι στη λειτουργία του Ακροπόλ, σύμφωνα με το θεσμικό πλαίσιο που δημιουργήσαμε το 2020, υπάρχουν σημαντικές καθυστερήσεις. Οι πόροι που είχαν εξασφαλιστεί από το ΕΣΠΑ 2014-2020 δεν απορροφήθηκαν εξαιτίας ποικίλων γραφειοκρατικών διαδικασιών, αλλά δεν έχουν χαθεί, καθώς μεταφέρονται στη νέα χρηματοδοτική περίοδο. Θέλουμε αυτό το εξαιρετικά περίτεχνο κτίριο-μνημείο, το οποίο αποκαταστάθηκε με υποδειγματικό τρόπο από τις υπηρεσίες του υπουργείου – έχω παρακολουθήσει το έργο βήμα βήμα ως γενική γραμματέας – να αποτελέσει τόπο συνάντησης και προώθησης της σύγχρονης δημιουργίας. Πρόσφατα, δρομολογήσαμε την εκπόνηση της αναγκαίας μελέτης βιωσιμότητας. Ως δράση σύγχρονου πολιτισμού, είναι αρμοδιότητα του υφυπουργού, ο οποίος ήδη εργάζεται για τη δημιουργία αυτής της κυψέλης σύγχρονης τέχνης».
Μέσα στο παράλληλο συγκρουσιακό σύμπαν όπου κινείται αρκετές φορές οι ηχηρές εντυπώσεις παρουσιάζονται σαν πραγματικότητα. «Ας πάρουμε το διαβόητο «τσιμέντωμα». Αν επικρατούσε αυτή η λογική, δεν θα γίνονταν ποτέ οι νέες διαδρομές της Ακρόπολης και ο ανελκυστήρας πλαγιάς. Οπότε δεν θα είχαν πρόσβαση πολλοί συνάνθρωποί μας με κινητικά προβλήματα ή έγκυοι που τώρα χρησιμοποιούν κανονικά τον ανελκυστήρα. Μέσα σε εκείνο τον ορυμαγδό το όνομα του ανθρώπου που γνωρίζει το μνημείο καλύτερα απ’ όλους μας, του Μανόλη Κορρέ, ενεπλάκη σε έναν πολιτικό και ενδοεπιστημονικό πόλεμο. Για να έρθει τελικά η UNESCO και να πιστοποιήσει ότι το έργο έγινε με υποδειγματικό τρόπο».
Από τον ίδιο χώρο μια άλλη εικόνα που απασχόλησε την ειδησεογραφία το περασμένο καλοκαίρι ήταν οι ουρές των τουριστών στα «φλεγόμενα» Προπύλαια. Εικόνα που οδήγησε στο μέτρο με τις ζώνες επισκεψιμότητας, οι οποίες σύμφωνα με την υπουργό δεν αρκούν από μόνες τους. Το κλειδί φαίνεται να είναι η πύλη που οικοδομήθηκε στα μέσα του 3ου αι. μ.Χ. στη δυτική πλευρά του βράχου. «Βρίσκεται σε τελικό στάδιο η μελέτη για την αποκατάσταση της εισόδου από την Πύλη Μπελέ μέχρι τα Προπύλαια. Αυτό θα δώσει λύση για το περίφημο πρόβλημα στον «λαιμό του μπουκαλιού». Σήμερα έχουμε μία άνοδο και μία κάθοδο τουριστών – σκεφτείτε ότι μπορεί να μιλάμε για 3.500 άτομα πάνω και κάτω. Αποκαθιστώντας τον χώρο στη μορφή των Προπυλαίων κατά την αρχαιότητα ανοίγουμε πέντε τέτοιες εισόδους-εξόδους».
Εν μέσω διευκρινίσεων για τη νέα τιμολογιακή πολιτική των εισιτηρίων, που θα ισχύσει από το 2025, ώστε να προετοιμαστούν εγκαίρως οι tour operators, αφήνει για λίγο τη λογική του master plan στην άκρη – η «πανοπλία» που λέγαμε – και δίνει χώρο σε μια πραγματική ιστορία. «Ξέρετε πώς αυξήθηκε το όριο από τα 5 στα 18 έτη για τη δωρεάν είσοδο παιδιών και νέων από χώρες εκτός Ευρωπαϊκής Ενωσης; Ελαβα μια ευγενική επιστολή ενός μετανάστη, μουσουλμάνου το θρήσκευμα, ο οποίος περιέγραφε ότι η 13χρονη κόρη του, που φοιτά στο ελληνικό σχολείο, δεν μπόρεσε να ακολουθήσει τους συμμαθητές της. Οταν τέθηκε το ζήτημα, οι συνεργάτες μου στο υπουργείο αποδέχθηκαν ότι αυτό πρέπει να το θεραπεύσουμε».
Η υπουργός που υπερασπίζεται τις μεταρρυθμιστικές επιλογές ενός κεντροδεξιού Πρωθυπουργού προέρχεται από το κεντρογενές ΠΑΣΟΚ, όταν οι ταμπέλες ήταν περισσότερο ευδιάκριτες. «Ολες οι μεταρρυθμιστικές πρωτοβουλίες κινούνται στην ίδια λογική: η Ελλάδα να πάει μπροστά. Με το νομοσχέδιο για τον γάμο των ομοφύλων η κυβέρνηση δεν αιφνιδιάζει, καθώς υπήρχε στην προεκλογική ατζέντα. Θεωρώ ότι ο τρόπος με τον οποίο τοποθέτησε το θεσμικό πλαίσιο ο Πρωθυπουργός ξεκαθαρίζει πολλά. Ποιο είναι το μείζον αυτή τη στιγμή; Η αδικία που βιώνουν τα παιδιά των ομόφυλων ζευγαριών, καθώς δεν έχουν τα ίδια δικαιώματα με άλλα. Αυτό πρέπει να θεραπευτεί. Είναι προτιμότερο να μεγαλώνουν τα παιδιά σε ιδρύματα από το να υιοθετούνται από ένα ζευγάρι που θα τους δώσει αγάπη; Βεβαίως χρειάζονται πρότυπα, αλλά το πρώτο που θέλουν είναι αγάπη».
Πολιτισμός = ανάπτυξη
Τη στιγμή που δοκιμάζουμε την πράσινη σαλάτα – «και το φαγητό είναι πολιτισμός» λέει – η υπουργός «πιάνει» τη γεύση της μαστίχας. Επιστροφή στη γενέτειρα του πατέρα της: «Εχω πολλές αναμνήσεις από τη Χίο, την οποία επισκέπτομαι όποτε μπορώ, παρόλο που μεγάλωσα στην Αθήνα. Είναι μια σχέση που αντέχει μέχρι σήμερα. Ξέρετε, η μεγαλύτερη αγορά μαστίχας ως εξαγώγιμου προϊόντος είναι η Ιαπωνία, όπου τη χρησιμοποιούν στα φάρμακα και τα καλλυντικά». Ο πολιτισμός που συνδέεται με την ανάπτυξη θα επανέλθει πολλές φορές στη συζήτησή μας. «Ακούω συνεχώς τις κατηγορίες περί «ιδιωτικοποίησης», αλλά νομίζω ότι πρόκειται για μια ιδεοληψία. Επαναλαμβάνω σε κάθε ευκαιρία ότι ο πολιτισμός είναι ένα δημόσιο αγαθό. Αυτό δεν σημαίνει ότι είναι εμπλεκόμενο μόνο με το κράτος. Προφανώς, η πολιτιστική κληρονομιά δεν είναι κάτι που μπορεί να εκχωρηθεί στον ιδιώτη. Υπηρεσίες όμως που ανατίθενται σε ιδιώτες, με τις εγγυήσεις και τους όρους που θέτει το Δημόσιο, στο ισχύον θεσμικό πλαίσιο, σαφώς και ανήκουν στην «οικονομία του πολιτισμού», η διεθνής βιβλιογραφία της οποίας ανανεώνεται συνεχώς».
Στην αφήγησή της αποκαλύπτει το παράδειγμα της υψηλής αξιωματούχου από τα Αραβικά Εμιράτα, η οποία δήλωσε ενθουσιασμένη όταν αντίκρισε τα μοτίβα από τις τοιχογραφίες της Σαντορίνης εκδηλώνοντας το ενδιαφέρον για μια έκθεση στη χώρα της. Υπενθυμίζει επίσης την επίδειξη του οίκου Dior στο Καλλιμάρμαρο, συνέπεια της οποίας είναι, όπως λέει, «έλληνες χειροτέχνες να ικανοποιούν σήμερα παραγγελίες για λογαριασμό ξένων οίκων μόδας». Μόλις την περασμένη Τετάρτη, εξάλλου, παρουσιάστηκε στην ίδια και στελέχη του υπουργείου η επικαιροποιημένη μελέτη του 2014 για τον αναπτυξιακό αντίκτυπο των πολιτιστικών δράσεων ανά την Ελλάδα, η δημοσίευση της οποίας αναμένεται τον επόμενο μήνα. Μια μελέτη που ενισχύει το συμπέρασμα ότι «κάθε ένα ευρώ που επενδύεται στον πολιτισμό αποδίδει στην πενταετία 3,44 ευρώ».
Η διαδεδομένη αντίληψη, πάντως, θέλει τις τοπικές κοινωνίες να προβάλλουν κωλύματα. Δεν υπάρχει, αλήθεια, μια άλλη Ελλάδα που νιώθει αποκλεισμένη από τις κεντρικές επιλογές και αναμένει πενιχρά αποτελέσματα από τις μεταρρυθμίσεις; «Θα σας απαντήσω με μία εικόνα από την πρόσφατη επίσκεψη, μαζί με την Πρόεδρο της Δημοκρατίας, στην Επίδαυρο και το βυζαντινό Κάστρο της Πιάδας. Κάποια στιγμή αντιμετώπιζε κατακρημνίσεις και η αρμόδια Εφορεία Αρχαιοτήτων προχώρησε με αυτεπιστασία στην αναστήλωσή του. Εκεί, λοιπόν, ο δήμαρχος και απλοί πολίτες με έπιασαν για να μου πουν: «Τώρα που φτιάξατε το Κάστρο, αρχίζουμε κι εμείς να επισκευάζουμε τα σπίτια μας. Ερχονται οι ξένοι και θέλουν να αγοράσουν ερειπωμένα κτίσματα»».
Λίγο πριν αποχωρήσουμε οι λέξεις «Λάνθιμος» και «κινηματογράφος» αλλάζουν στιγμιαία την ατζέντα. «Θα ήθελα να βρω περισσότερο χρόνο για το σινεμά, επειδή παραστάσεις των εποπτευόμενων φορέων παρακολουθώ έτσι κι αλλιώς. Αλλά θέλω να ξαναβρώ τη σχέση που περιλαμβάνει τον Κουροσάβα, τον Χίτσκοκ και τον Μπέργκμαν, για να μείνω σε τρεις αγαπημένους σκηνοθέτες. Ευτυχώς που υπάρχουν οι συνδρομητικές πλατφόρμες, στις οποίες μπαίνω. Μόνο που 24 ώρες δεν φτάνουν ούτε για υπουργό ούτε για κανέναν». Απόδειξη; Αποχωρεί για να προλάβει μία σύσκεψη για την Ελευσίνα – Πολιτιστική Πρωτεύουσα και για να βρεθεί στα εγκαίνια της έκθεσης νομισμάτων από τη συλλογή του Αναστάση Π. Παπαληγούρα στο Νομισματικό Μουσείο. Business as usual. Κάπου εκεί έξω καραδοκεί ο νέος πολιτισμικός πόλεμος. Κανονικότητα, σαν να λέμε.
