«Η ιστορία έχει πολλές και κάποτε αναπάντεχες γραφές» γράφει ο Σπύρος Ασδραχάς στο προλογικό του σημείωμα για το βιβλίο του Θανάση Καλαφάτη «Από το Λυκόφως στο Λυκαυγές». Σύμφωνοι. Τι συνέβη ωστόσο και η επιστημονικών προδιαγραφών Ιστορία τα τελευταία περίπου σαράντα χρόνια αποκόπηκε βίαια από τις μεγάλες δεξαμενές του διανοητικά κινητοποιημένου αναγνωστικού κοινού; Στυφή, στεγνή κι αδιάφορη ως επί το πλείστον, ωσάν μεσόκοπη γεροντοκόρη της Αδελφότητος «Η Χάρις της Εγκράτειας», η Ιστορία που εκκινούσε από τα ακαδημαϊκά περιβάλλοντα υπήρξε απωθητική, δύστροπη, ολίγον αυτιστική. Πλείστες εκδοχές αυτού του τύπου βασάνισαν επί δεκαετίες φοιτητές και απλούς αναγνώστες στρώνοντας τον δρόμο σε «εναλλακτικές» αφηγήσεις που δεν θα λέγαμε ότι προάγουν την ιστορική μας κουλτούρα και γνώση. Δίπλα σε κάθε absolutely perfect μελέτη για την παραγωγή βερίκοκου στην Ανω Λεντεκάδα τον 18ο αιώνα ως προϋπόθεση για την επαναστατική έκρηξη, μία Βαλεντίνη Ορλάνδου – Βίττενγκερ υπήρξε πάντοτε έτοιμη να μοσχοπουλήσει την εκδοχή της για τον Αγώνα του ’21: «Την ώρα που το αίμα του πληγωμένου παλικαριού πότιζε την αρρενωπή του φουστανέλα, η καρδιά της γλυκιάς Θεώνης έσπαζε σε χίλια κομμάτια, όπως τότε, που η στάμνα τής έπεσε από τα χέρια στο πρώτο φιλί που αντάλλαξαν… Οχι, τα αγαρηνά σκυλιά δεν σκότωναν τον Γιακουμή, σκότωναν έναν Ερωτα…». Πώς το έλεγε ο Λουκιανός στο τραγούδι του «Εμπαινε Χάρρυ», εκεί στα τέλη της δεκαετίας του εβδομήντα; «Εμπαινε κι αλώνιζε εσύ την αγορά, εμείς δεν ευκαιρούμε, γράφουμε έργα σοβαρά…».

Αλλαγή τρόπου γραφής

Κάτι τέτοιες σκέψεις μού έρχονταν στον νου όσο προχωρούσα την ανάγνωση του βιβλίου του Θανάση Καλαφάτη. Διαπρεπής μελετητής της Οικονομικής Ιστορίας, συνεπής (και σταθερός στις ανθρωπιστικές του βάσεις) αριστερός από τα μαθητικά του ήδη χρόνια, εραστής της (τοπικής) Ιστορίας της ιδιαίτερης πατρίδας του, της Λευκάδας, ο Καλαφάτης, γεννημένος το 1941, δεν είναι ακριβώς αυτό που θα λέγαμε «μια καινούργια παρουσία» στα ελληνικά γράμματα. Τι συνέβη και ένας άνθρωπος με διαμορφωμένη πορεία στα εβδομήντα του και κάτι χρόνια αποφασίζει να αλλάξει τρόπο γραφής και να μας δώσει ένα τέτοιο σπουδαίο έργο; Το τι επωάζεται στην ψυχή ενός συγγραφέα και ξεβράζεται αναπάντεχα κάποια στιγμή από τα μέσα του, είναι κάτι το μυστήριο και μυστηριώδες ταυτόχρονα. Ο Καλαφάτης ωστόσο, μας είχε προϊδεάσει για αυτή την πτυχή της συγγραφικής του ποιότητας ήδη από τον Μάιο του 2014, όταν και δημοσίευσε στην εφημερίδα «Αυγή» ένα μικρό, πολύ προσωπικό, σημείωμα – αποχαιρετισμό στην μητέρα του που πρόσφατα είχε ξεκινήσει το Μεγάλο Ταξίδι, πλήρης ημερών στα 102 της χρόνια.

Περίπου έναν χρόνο μετά ο Θανάσης Καλαφάτης υπογράφει ένα μικρό αριστούργημα. Στο βιβλίο του περιγράφει στιγμές, μικρά επεισόδια, αναμνήσεις από την παιδική του ηλικία στη Λευκάδα από το 1944 έως το 1959, οπότε και μετακομίζει, ως νέος φοιτητής πλέον, στην Αθήνα. Οι αφηγήσεις αυτές είναι σχετικά αυτόνομες, ο συγγραφέας πηγαίνει συχνά προς τα πίσω, χωρίς να ενδιαφέρεται να ακολουθήσει ένα χρονολογικό νήμα που να καταλήγει στην ενηλικίωση. Παρ’ όλα αυτά δεν πρόκειται για κάποιου είδους εγγενές «ελάττωμα», καθώς τα κείμενα δεν συνιστούν μικρά «απομνημονεύματα», δεν επιχειρούν να ηρωοποιήσουν τον γράφοντα ούτε να αφηγηθούν τη ζωή του. Αντιθέτως, υπηρετούν άλλους σκοπούς που σε καμία στιγμή δεν προδίδονται, δεδομένου ότι υφαίνουν υποδειγματικά μια «Ιστορία σε ψίχουλα» για να θυμηθούμε και την κλασική μελέτη του Φρανσουά Ντος.

Στρατηγικές επιβίωσης

Αρμός που τα συνδέει είναι ο αγώνας για επιβίωση και προκοπή φτωχών ανθρώπων, που βγήκαν από τη σκληρή δεκαετία του ’40, τσακισμένοι, λαβωμένοι, αλλά ουχί ηττημένοι. Ανθρώπων που ανέπτυξαν περίφημες στρατηγικές επιβίωσης, κάποιες από τις οποίες στα μάτια του σημερινού αναγνώστη φαντάζουν σίγουρα εξωπραγματικές (σκέφτομαι, ας πούμε, την ιστορία των δύο «φτωχοδιαβόλων» που έβγαζαν τα προς το ζην απενεργοποιώντας βόμβες και νάρκες – απομεινάρια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και πουλώντας κατόπιν το μέταλλό τους, οι οποίοι και έχασαν τη ζωή τους από έκρηξη στην τελευταία τους μάλιστα προσπάθεια). Πραγματικά, δεν ξέρω πού ακριβώς ταξινομείται ένα τέτοιο βιβλίο. Δεν είναι ακριβώς βιβλίο Ιστορίας, αν και σίγουρα αρδεύει τα χωράφια της Ιστορίας της νεολαίας ή της παιδικής ηλικίας. Ενσωματώνει στοιχεία μιας κάποιας Λαογραφίας, η οποία όμως σε τίποτε δεν ομοιάζει με ό,τι στην Ελλάδα συνηθίζουμε να αποκαλούμε «Λαογραφία». Οπωσδήποτε ενέχει στοιχεία Οικονομικής Ιστορίας, ενίοτε δε κινητοποιεί εργαλεία μιας Κοινωνιολογίας της (παιδικής ιδίως) εργασίας. Μάταιο να προσπαθήσουμε παραπάνω. Το βιβλίο είναι ένα απολαυστικό ανάγνωσμα και αυτό αρκεί. Αν θυμίζει κάτι, αυτό είναι ένα άλλο αριστούργημα, το οποίο επίσης δύσκολα ταξινομείται σε κάποια κατηγορία. Αναφέρομαι στο κλασικό έργο του Κάρλο Λέβι «Ο Χριστός σταμάτησε στο Εμπολι». Μαγιά για το βιβλίο αυτό, να θυμίσουμε, αποτελούν οι παρατηρήσεις πάνω στον κόσμο των χωρικών που ο σπουδαίος ιταλός διανοούμενος πραγματοποίησε στη Λουκανία, στον ιταλικό Νότο, όπου και εκτοπίστηκε για την αντιφασιστική του δράση γύρω στο 1935. Ο Θανάσης Καλαφάτης πρέπει να έχει επηρεαστεί αποφασιστικά από το βιβλίο του Λέβι, καθώς πατάει πολύ στέρεα πάνω στην αφηγηματική μανιέρα του τελευταίου, ενώ ακολουθεί επίσης με ευλάβεια την αποστασιοποίησή του από τον ελιτισμό μιας «από τα πάνω» αλαζονικής παρατήρησης.

Κόντρα ρόλος

Η λογοτεχνική αξία του βιβλίου είναι σημαντική, ιδίως για τα ελληνικά δεδομένα, πολλώ δε μάλλον σήμερα που η πόζα και ο φεϊσμπουκικός εξυπνακισμός έχουν αναχθεί σε εμετική συνιστώσα της κοινωνικής μας πραγματικότητας. Ο Καλαφάτης με σεμνότητα καταβυθίζεται στις μνήμες της παιδικής του ηλικίας, στα πρόσωπα και τις καταστάσεις που τη σημάδεψαν, και μας δίνει μια σπάνια στην ηθική της διάσταση δουλειά, αποφεύγοντας συνάμα τις εύκολες συγκινήσεις και τους μελοδραματισμούς, με έναν τρόπο που μπορεί να συγκριθεί μονάχα με τη γραφίδα του κορυφαίου σήμερα μάστορα των λέξεων και των συναισθημάτων, του Σταύρου Ζουμπουλάκη. Εν τέλει, μας δίνει ένα βιβλίο πραγματικά «κόντρα ρόλο» για τα δεδομένα της ελληνικής ιστοριογραφίας, το οποίο και διαβάζεται απνευστί, και αυτό από μόνο του (τουλάχιστον εμένα μού) αρκεί.

Θανάσης Καλαφάτης

Από το Λυκόφωςστο Λυκαυγές

1944-1959

Κοινωνική ωρίμανση

και πολιτική στράτευση

Εκδ. Θεμέλιο, 2015, σελ. 190

Τιμή: 12,80 ευρώ