Αθήνα 1944: Αγνωστες ιστορίες από μια ελεύθερη πόλη

Αυτές τις ημέρες ο ιστορικός Μενέλαος Χαραλαμπίδης έχει τουλάχιστον έναν λόγο για να είναι χαρούμενος. Η συστηματική προσπάθειά του τα τελευταία χρόνια να διοργανωθεί για την 12η Οκτωβρίου κάτι μεγαλύτερο από έναν τυπικό εορτασμό πρωτοκόλλου αποδίδει καρπούς. Επέτειος εκκένωσης της Αθήνας από τα γερμανικά στρατεύματα άλλωστε είναι αυτή, επίσημη λήξη της Κατοχής δηλαδή, που στις υπόλοιπες ευρωπαϊκές χώρες γιορτάζεται με τον δέοντα ενθουσιασμό.

Και ενώ στην Ελλάδα η έμφαση δίνεται στην είσοδο στον πόλεμο, η φετινή σειρά εκδηλώσεων «12 Οκτωβρίου 1944 – Η Αθήνα ελεύθερη», επιτυγχάνει μια σπάνια συμμαχία φορέων προς μια επιπλέον, αλλά όχι αντίθετη κατεύθυνση. «Στόχος μας δεν είναι ένας εορτασμός ανταγωνιστικός της 28ης Οκτωβρίου» λέει ο ιστορικός. «Είναι η καθιέρωση μιας γιορτής για τους Αθηναίους και την απελευθέρωσή τους, αντίστοιχης με των Παριζιάνων ή των Λονδρέζων».

Οι λόγοι τής ώς τώρα απουσίας της και πολλοί είναι, και διαφοροποιούνται στα τελευταία 71 χρόνια. Μέχρι την αναγνώριση το 1982 του εαμικού σκέλους της Αντίστασης, μια δυσκολία ήταν ότι έπρεπε να τεθεί το ερώτημα «ποιος συνέβαλε στην απελευθέρωση;» –κάτι που σήμαινε την ενίοτε ανεπιθύμητη αναφορά στη μεγαλύτερη αντιστασιακή οργάνωση.

Εκτός από τους πολιτικούς, υπήρχαν και λόγοι επιστημονικοί που είχαν να κάνουν με τη διαχείριση του ιστορικού γεγονότος: αποτελώντας μια μεγάλη μαύρη τρύπα ανάμεσα στην Κατοχή και στο ξέσπασμα των μαχών του Δεκεμβρίου, η απελευθέρωση έμοιαζε με κάτι που τουλάχιστον ως προς το αίσθημα χαράς που επέφερε ήταν λες και ακυρωνόταν –«μην ξεχνάτε», επισημαίνει ο Χαραλαμπίδης, «πως μόνο εδώ ακολουθήθηκε από σύγκρουση που επεκτάθηκε σε Εμφύλιο».

Οχι ότι δεν έλειψαν και τα συνήθη ζητήματα αδράνειας: «Οταν δεν γιορτάζεται κάτι για 40, 50, 60 χρόνια, μετά γίνεται όλο και πιο δύσκολο. Την ίδια στιγμή, άλλες χώρες της Ευρώπης, τιμώντας την απελευθέρωση, μπόρεσαν και να εξελίξουν αυτό που λέγεται δημόσια εικόνα μιας επετείου και να αναπτύξουν το θέμα σε επίπεδο έρευνας».

Ιδανικά, με τους τρέχοντες εορτασμούς, όλα αυτά θα αρχίσουν έστω να ξεπερνιούνται. Κεντρική εκδήλωσή τους, η έκθεση φωτογραφίας και αρχειακού υλικού στην Δημοτική Πινακοθήκη μέχρι τις 31 Οκτωβρίου. Οι ενότητές της ξαναζωντανεύουν τον ελληνοϊταλικό πόλεμο, με εικόνες όχι τόσο μάχης όσο και προπαρασκευής, ή αποτυπώνουν την είσοδο των Ναζί στην Αθήνα. Διατρέχουν μια πόλη που ζει μεν σε ρυθμούς πολέμου, όπως όμως αποκαλύπτουν προγράμματα ραδιοφώνων ή τιμοκατάλογοι εστιατορίων η καθημερινότητά της συνεχιζόταν κατά το δυνατό.

Τεκμηριώνουν τον μεγάλο λιμό, αλλά και καταγράφουν όψεις της Αντίστασης και του δωσιλογισμού –«θέμα ταμπού, για το οποίο κρίναμε πως είμαστε πια ώριμοι ως κοινωνία». Αποκαλύπτουν τέλος τις καταστροφές των Γερμανών κατά την αποχώρησή τους αλλά και το πανηγύρι που ακολούθησε.

Τον ρόλο κρίσιμου συμπληρώματος επιτελεί ένας χάρτης με όλα τα μπλόκα, τις αντιστασιακές ενέργειες και τους τόπους μαρτυρίου. «Προσπαθήσαμε να εντάξουμε αυτή την πυκνή πληροφορία», λέει ο Χαραλαμπίδης, «ώστε να αντιληφθεί ο επισκέπτης τη γεωγραφία της Αντίστασης στην πόλη». Το πολύτιμο εργαλείο θα αναρτηθεί σύντομα και στο freeathens44.org.

Ενα ακόμα τεκμήριο που θα πρωτοδεί το φως της δημοσιότητας είναι τα περίφημα ημερολόγια της Βέρμαχτ: «Παρουσιάζουν μια καλή εικόνα των επιχειρήσεων του γερμανικού στρατού καθώς και τον σχεδιασμό των ολοκαυτωμάτων στην ελληνική επικράτεια» σχολιάζει ο ιστορικός. Ενα άλλο είναι οι προφορικές μαρτυρίες («οι λεπτομέρειες, τα δευτερεύοντα που θυμούνται οι άνθρωποι») για την απελευθέρωση: στο αρχείο λ.χ. των Ομάδων Προφορικής Ιστορίας Αθήνας εμφανίζεται κάποιος που θυμάται «τα λίγα φώτα που ανάψανε στους δρόμους, γιατί σ’ όλη την Κατοχή ήμασταν μέσα στο σκοτάδι» ή ένας που κάνει λόγο για «τον κουρέα της γειτονιάς, τον Γαλανό, που βρήκε ένα ντουφέκι και πανηγύριζε».

Ο ίδιος ο Χαραλαμπίδης έχει προγραμματίσει για την Κυριακή ιστορικό περίπατο στην Αθήνα, με στάσεις όπου η περίοδος έχει αφήσει τα τραύματά της: στο προαύλιο της Νομικής, εκεί όπου ήταν το νεκροτομείο, κάποτε έφταναν κάρα γεμάτα με νεκρούς γωνία Ομήρου και Πανεπιστημίου έλαβε χώρα στις 22 Ιουλίου του 1943 μια από τις μεγαλύτερες αντιστασιακές διαδηλώσεις της Ευρώπης Σταδίου 5 πραγματοποιήθηκε η μεγάλη απεργία των «τριατατικών» (υπαλλήλων από τηλεγραφεία, τηλεφωνεία και ταχυδρομεία) που κατέληξε με τη σύλληψη των μελών του ΕΑΜ και την εκτέλεσή τους στο Σκοπευτήριο Καισαριανής.

Πέρα από την ορθοπόδηση ωστόσο και καθιέρωση των εορτασμών, στόχος των εκδηλώσεων είναι για τον Χαραλαμπίδη και το άνοιγμα στην κοινωνία της κουλτούρας της έρευνας, ώστε να γίνει κατανοητή και η σκληρή επιστημονική δουλειά που προϋποτίθεται –τα τελευταία χρόνια πάντως εμφανίζονται όλο και περισσότερες σχετικές μελέτες ελλήνων ιστορικών, διαψεύδοντας τα στερεότυπα για την αδιαφορία του κοινού.

Στο κάτω κάτω, «από τότε που ξεκίνησε η σημερινή κρίση, ενδιαφερόμαστε περισσότερο για την Ιστορία» εξηγεί ο ιστορικός. «Καθώς πρόκειται για παροντική επιστήμη –διαφορετικά ερωτήματα θέταμε για την Κατοχή το ’80, το ’90 ή σήμερα –ψάχνουμε εργαλεία για να καταλάβουμε τι συμβαίνει γύρω μας.

Αφήνοντας κατά μέρος τα στερεότυπα, διαπιστώνουμε ότι εξαιτίας προφανώς της στρατιωτικής κατοχής, εκείνη ήταν και μια περίοδος βαθύτατης ανθρωπιστικής, ηθικής, πολιτικής και οικονομικής κρίσης. Υπήρχαν κάποιοι που όχι μόνο δεν πέρασαν άσχημα, αλλά πλούτισαν κιόλας.

Ενα σημαντικό κομμάτι της κοινωνίας προσπάθησε να κερδίσει το ζήτημα της επιβίωσης και να αντισταθεί στον κατακτητή και τους συνεργάτες τους. Το πώς αυτό έβαλε φρένο στην εξαθλίωσή του και ανασυγκροτήθηκε, πώς αντιστάθηκε σε αυτό που το καταδυνάστευε είναι ζητήματα που σε επίπεδο μηχανισμών εμφανίζονται και σήμερα».

Πληθώρα εκδηλώσεων έως τις 31 Οκτωβρίου

Οι εκδηλώσεις για την απελευθέρωση της Αθήνας, που τελούν υπό την αιγίδα του υπουργείου Πολιτισμού, πραγματοποιούνται σε διάφορους χώρους ώς τις 31 Οκτωβρίου και συνδιοργανώνονται από την Περιφέρεια Αττικής, τον ΟΠΑΝΔΑ, τα ΓΑΚ, την ΕΡΤ, τη Γενική Γραμματεία Συντονισμού και το υπουργείο Εθνικής Αμυνας. Λεπτομέρειες στο www.freeathens44.org