Οι λόγοι ήταν καταρχήν τεχνικοί. Επειτα από μπόλικες πωλήσεις, αναγνώσεις και ανατυπώσεις, με την πρώτη εμφάνισή τους στις εκδόσεις Νεφέλη να εντοπίζεται στο 1997, οι «Γάμοι του Ουρανού και της Κόλασης», το πεζό ποίημα που ο Ουίλιαμ Μπλέικ συνέθεσε μεταξύ 1790 και 1793, βρίσκονταν εκτός εμπορίου. Πρώτης τάξεως ευκαιρία για μια αναθεωρημένη έκδοση, στο πλαίσιο της οποίας, ο ποιητής και μεταφραστής Χάρης Βλαβιανός πρώτα διόρθωσε ορισμένα μικρολαθάκια στη βιβλιογραφία και τις σημειώσεις. Ο εκδοτικός, από τη μεριά του, προίκισε τη νέα έκδοση με ελαφρώς μεγαλύτερες σελίδες που αναδεικνύουν τις 27 χαλκογραφίες του Μπλέικ και με πανόδετο εξώφυλλο. Η μετάφραση δέχτηκε ελάχιστες επεμβάσεις –«το είχα δουλέψει πολύ τότε» θυμάται ο υπεύθυνός της. «Ποτέ ωστόσο μια απόδοση δεν είναι τελεσίδικη. Την εγκαταλείπεις θεωρώντας ότι έχει φτάσει στην καλύτερη δυνατή μορφή, η οποία δεν μπορεί να είναι οριστική: κάθε γενιά έχει τη δική της γλώσσα, το δικό της βλέμμα στα έργα».

Λίγο πολύ γνωστά είναι αυτά, το ενδιαφέρον όμως είναι ότι σαν παράδειγμα, ο Βλαβιανός φέρνει τη μεταφορά στα ελληνικά που επιφύλαξε στους «Γάμους» ο Ζήσιμος Λορεντζάτος το 1953 –επίσης πρόσφατα τυπωμένη από τον Ικαρο, σε έναν τόμο με αρκετές ακόμα «Μεταφράσεις» του. Οι διαφορές μεταξύ των δύο εκδοχών είναι πολλές, επισημαίνει, χωρίς να οφείλονται μόνο στη χρονική απόσταση. Ο «προκάτοχός» του αντιπροσώπευε μια γενιά μεταφραστών που ήθελε σχεδόν να ιδιοποιηθεί ένα έργο ώστε να εξαλείψει την «ξενότητά» του. Το ιδίωμα του Λορεντζάτου θυμίζει τα δημώδη ελληνικά του στρατηγού Μακρυγιάννη, επιστρατεύοντας λέξεις όπως «τίγρηδες», «αλόγατα», «πιθυμιά». Αντί για «ιερέας» ή «παπάς» αποδίδει το «priest» ως «τραγόπαπας», τη στιγμή όμως, υπογραμμίζει με κριτική διάθεση ο Βλαβιανός, που «ο προτεστάντης ιερέας δεν έχει γένια και που, ενώ η συγκεκριμένη ελληνική λέξη προκαλεί θυμηδία, ο Μπλέικ θεωρούσε τους κληρικούς σημαντικούς εχθρούς. Ετσι βέβαια καταργείται το raison d’ être της μετάφρασης, που δεν είναι άλλο από το να καταπιάνεσαι με ένα έργο για να μεταβείς σε έναν ξένο πολιτισμό, χωρίς να καταργείς την καταγωγή του».

Δεν είναι πάντως και το ευκολότερο πράγμα του κόσμου: έχοντας ζήσει από το 1757 ώς το 1827 χρόνια κυριολεκτικά επαναστατικά, «ο οραματιστής ποιητής που κάποτε χλευάστηκε ως παράφρων και σήμερα τιμάται ως μεγαλοφυΐα» επιχείρησε μεν με τους «Γάμους» να αντιπαρατεθεί στο μανιχαϊστικό έργο «Ουρανός και Κόλαση» του σουηδού θεολόγου Εμάνουελ Σβέντενμποργκ, πήγε όμως βαθύτερα. Το γενικό σύστημά του προϋποθέτει ένα σύμπαν, οι κινήσεις του οποίου αντανακλούν τις αμφίρροπες σχέσεις μεταξύ λόγου, έρωτα, φαντασίας, ενέργειας και άλλων ζωτικών δυνάμεων. Από αυτές, γράφει στους «Γάμους», «πηγάζει ό,τι οι πιστοί ονομάζουν Καλό και Κακό. Καλό είναι το παθητικό που υπακούει στη λογική. Κακό είναι το ενεργητικό που πηγάζει από την ενέργεια». Γι’ αυτόν λοιπόν, η παθητική αποδοχή ήταν συνώνυμη του Κακού. Η ενεργητική αντίθεση, του Καλού. «Αυτό είναι το κλειδί», σημειώνει ο Βλαβιανός στην εισαγωγή του, «για την ερμηνεία των παραδόξων και των αντιστροφών που συνιστούν ολόκληρο το έργο. Το Καλό είναι Κακό. Ο Παράδεισος είναι Κόλαση».

Κάπως έτσι, το εικονογραφημένο μανιφέστο του ρομαντισμού κατόρθωσε να επηρεάσει από συγγραφείς μέχρι μουσικούς και σκηνοθέτες: ένα από τα διασημότερα έργα του Αλντους Χάξλεϊ πήρε το όνομά του από έναν στίχο για τις «Πύλες της αντίληψης» και εκείνο με τη σειρά του βάφτισε το αμερικανικό συγκρότημα των Doors. Λέγεται ότι στην κηδεία της Κολέτ Πεϊνιό, ο Ζορζ Μπατάιγ έριξε στο φέρετρό της σελίδες από τους «Γάμους». Ο «Νεκρός» του Τζιμ Τζάρμους μάλλον είναι ο ίδιος ο Μπλέικ, αφού ο ήρωας ονομάζεται έτσι και η ταινία βρίθει στίχων του. Τηρουμένων των αναλογιών, μια ακόμα ανατύπωση της ελληνικής μετάφρασης κάτι σαν ανάγκη φανερώνει. «Ο ίδιος ο ρομαντισμός είναι σαν ένα ημιτελές ποίημα που κρύβεται μέσα μας περιμένοντας να ολοκληρωθεί» σχολιάζει ο Βλαβιανός. «Αλλιώς, γιατί να βλέπουμε ακόμα θεατρικές μεταφορές της «Μπαλάντας του γερο-ναυτικού», ταινίες όπως ο «Αρχοντας των δαχτυλιδιών», πράγματα που εν μέσω τέτοιας τεχνολογικής ανάπτυξης μας γυρίζουν σε άλλες εποχές; Η απάντηση είναι γιατί πάντα υπάρχει το αίτημα να υπερβούμε τα στενά όρια της πραγματικότητας μέσω της φαντασίας».

William Blake

Οι γάμοι του Ουρανού και της Κόλασης

Μτφ. Χάρης Βλαβιανός

Εκδ. Νεφέλη, 2014, σελ. 122

Τιμή: 17,50 ευρώ