Ενα σύννεφο δυστυχίας καλύπτει τον ευρωπαϊκό Νότο και πουθενά δεν είναι πυκνότερο απ’ ό,τι στην Ελλάδα. Σε αντίθεση με τα χαμογελαστά πρόσωπα από όλο τον κόσμο που κοσμούν το εξώφυλλο της Εκθεσης Παγκόσμιας Ευτυχίας 2013 (World Happiness Report 2013), την οποία συνέταξαν κορυφαίοι οικονομολόγοι για λογαριασμό των Ηνωμένων Εθνών, τα αποτελέσματά της αποδεικνύουν ότι οι οικονομικές και πολιτικές αναταράξεις έχουν μειώσει δραστικά τα επίπεδα ευτυχίας στις χώρες της ευρωζώνης που σηκώνουν το μεγαλύτερο βάρος της οικονομικής κρίσης. Εν μέσω ύφεσης, η Ελλάδα δείχνει να υποφέρει περισσότερο από κάθε άλλη ευρωπαϊκή χώρα, καταλαμβάνοντας την 70ή θέση σε σύνολο 156 χωρών, με δείκτη ευτυχίας 5,4 έναντι 7,7 της πιο ευτυχισμένης χώρας, της Δανίας.

Σε κανένα άλλο κράτος του κόσμου δεν καταγράφηκε μεγαλύτερη μείωση της ευτυχίας την περίοδο 2010-2012 όσο στην Ελλάδα. Μόνο η Αίγυπτος, η οποία τα τελευταία δύο χρόνια βιώνει συνεχείς πολιτικές αναταράξεις, κατέγραψε την περίοδο αυτή μεγαλύτερη μείωση στα επίπεδα ευτυχίας. Ολοι οι δείκτες που αποτιμούν το βιοτικό επίπεδο αλλά και την ψυχολογία των πολιτών βρίσκονται σε ελεύθερη πτώση. Ανάλογη, αν και όχι εξίσου ζοφερή, είναι η κατάσταση στην Ισπανία, την Ιταλία και την Πορτογαλία. Στον αντίποδα του δυστυχισμένου Νότου βρίσκεται ο ευτυχισμένος Βορράς, με το σκήπτρο της ευτυχίας στα χέρια των χωρών της Βόρειας Ευρώπης –και δη των σκανδιναβικών κρατών.

Η ανεργία, βασικός παράγοντας δυστυχίας για την Ελλάδα

Η Ελλάδα δεν είναι πλέον μια ευτυχισμένη χώρα. Σε κάθε περίπτωση είναι κλάσεις πιο δυστυχισμένη απ’ ό,τι ήταν προτού βρεθεί στο επίκεντρο της οικονομικής κρίσης –όπως και το σύνολο του ευρωπαϊκού Νότου. Οι Ελληνες δεν αισθάνονται ότι έχουν κοινωνική υποστήριξη ούτε ελευθερία επιλογών. Δεν αισθάνονται ότι ζουν σε γενναιόδωρο περιβάλλον, πιστεύουν ότι στη χώρα τους βασιλεύει η διαφθορά, ενώ έχουν μικρότερο προσδόκιμο ζωής. Αυτά είναι τα συμπεράσματα της Εκθεσης για την Παγκόσμια Ευτυχία 2013, η οποία συντάχθηκε για λογαριασμό των Ηνωμένων Εθνών ενόψει της Γενικής Συνέλευσης του ΟΗΕ σε δύο εβδομάδες.

Η έρευνα που δημοσιεύθηκε χθες επιβεβαιώνει επί της ουσίας αυτό που επαναλαμβάνεται διαρκώς από επίσημα και ανεπίσημα χείλη από το 2008: ότι η ευτυχία αποτελεί ολοένα και περισσότερο έννοια προς εξαφάνιση στην περιφέρεια της ευρωζώνης. Η Ελλάδα φαίνεται πως έχει υποφέρει σχεδόν περισσότερο από όλες τις χώρες που συμμετέχουν στην έρευνα –156 συνολικά. Καταλαμβάνει την 70ή θέση στην παγκόσμια κατάταξη με δείκτη ευτυχίας 5,4 έναντι 7,7 της πιο ευτυχισμένης χώρας, της Δανίας. Και εμφανίζει, σύμφωνα με την έκθεση του ΟΗΕ, μετά την Αίγυπτο τη δεύτερη μεγαλύτερη παγκοσμίως υποχώρηση του δείκτη ευτυχίας μεταξύ των περιόδων 2005-2007 (προ κρίσης) και 2010-2012 (κρίση). Κατά πόδας ακολουθεί όλος ο ευρωπαϊκός Νότος, με την Ισπανία να σημειώνει την έκτη μεγαλύτερη μείωση στα ποσοστά ευτυχίας και να καταλαμβάνει την 38η θέση στην παγκόσμια κατάταξη, την Ιταλία την όγδοη μεγαλύτερη υποχώρηση και την 45η θέση και την Πορτογαλία τη 12η μεγαλύτερη υποχώρηση και την 85η θέση. Οσο για τις γειτονικές χώρες της Ελλάδας, πιο ευτυχισμένη, σύμφωνα με την έρευνα, είναι η Κύπρος (34η) και η Αλβανία (62η), ενώ πιο δυστυχισμένη η Τουρκία (77η).

Σε αντίθεση με ό,τι θα περίμενε κανείς, η δραματική μείωση των εσόδων δεν είναι ο μοναδικός λόγος που έχει φέρει τις χώρες αυτές στο χείλος της δυστυχίας. Οι κυριότεροι λόγοι, τονίζουν οι συντάκτες της έρευνας, είναι η καλπάζουσα ανεργία και ο περιορισμός των επιλογών ζωής. Ειδικά στην περίπτωση της Ελλάδας, οι ερευνητές υπογραμμίζουν το γεγονός ότι οι πολίτες έχουν χάσει την πίστη τους στους θεσμούς –ιδιαίτερα στην Αστυνομία και τη Δικαιοσύνη –σε ποσοστό 25%. Στην Ισπανία και την Πορτογαλία η εμπιστοσύνη των πολιτών στην Αστυνομία παραμένει σταθερή στα προ κρίσης επίπεδα, όχι όμως και στη Δικαιοσύνη, όπου σημειώνει κατακόρυφη πτώση στην Ελλάδα, στην Ιταλία και την Ισπανία.

Χέρι χέρι ανάπτυξη και ευτυχία

Τρεις κορυφαίοι επιστήμονες, ο αμερικανός οικονομολόγος Τζέφρι Σακς, διευθυντής του Ινστιτούτου της Γης στο Πανεπιστήμιο της Κολούμπια, ο καναδός οικονομολόγος Τζον Χέλιγουελ, καθηγητής στη Σχολή Οικονομικών του Βανκούβερ, στο Πανεπιστήμιο της Βρετανικής Κολομβίας και στο Καναδικό Ινστιτούτο Προηγμένων Ερευνών, και ο βρετανός οικονομολόγος (και λόρδος) Ρίτσαρντ Λέιγιαρντ, διευθυντής του Κέντρου Οικονομικής Απόδοσης στη LSE, υπογράφουν την «Εκθεση Παγκόσμιας Ευτυχίας 2013».

Πίσω από αυτά τα τρία ηχηρά ονόματα, όμως, βρίσκονται πολλοί ακόμη ψυχολόγοι, οικονομολόγοι, στατιστικοί αναλυτές και άλλοι επιστήμονες. Η μελέτη πραγματοποιήθηκε υπό την αιγίδα του Δικτύου Βιώσιμων Αναπτυξιακών Λύσεων του ΟΗΕ. Σκοπός της, να πείσει τις κυβερνήσεις του πλανήτη να καταστήσουν την ευτυχία μέτρο – κλειδί της προόδου και ποιοτικό στόχο της οικονομικής και κοινωνικής ανάπτυξης, πέρα από τις αυστηρά οικονομικές παραμέτρους που κυριαρχούν εδώ και χρόνια, όπως το ΑΕΠ.
Η άποψη ότι η ευτυχία είναι σημαντική σε μια κοινωνία δεν είναι καινούργια. Ο Τόμας Τζέφερσον, ο κύριος συντάκτης της Διακήρυξης της Ανεξαρτησίας των ΗΠΑ, τοποθετούσε την «επιδίωξη της ευτυχίας» στο ίδιο επίπεδο με τη ζωή και την ελευθερία. Ο βρετανός φιλόσοφος και κοινωνιολόγος Τζέρεμι Μπένθαμ, ο πατέρας του σύγχρονου ωφελιμισμού, πίστευε πως η δημόσια πολιτική πρέπει να αποσκοπεί στη μεγιστοποίηση της ευτυχίας. Από την αυγή της ανθρώπινης ιστορίας, πολυάριθμοι φιλόσοφοι, προεξάρχοντος ίσως του Αριστοτέλη, ενσωμάτωσαν την ευτυχία στο έργο τους. Οταν όμως ο τότε βασιλιάς του Μπουτάν εφηύρε, το 1972, τον όρο Εθνική Ακαθάριστη Ευτυχία, αντιμετωπίστηκε λίγο – πολύ σαν γραφικός. Χρειάστηκε να περάσουν 38 χρόνια για να υιοθετήσει η Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ ένα ιστορικό ψήφισμα, με το οποίο καλούσε τα κράτη – μέλη του οργανισμού να μετρήσουν την ευτυχία των πολιτών τους και να χρησιμοποιήσουν αυτό το μέτρο ως οδηγό στις πολιτικές τους. Η πρώτη υψηλόβαθμη σύνοδος του ΟΗΕ με θέμα την ευτυχία πραγματοποιήθηκε τον Απρίλιο του 2012 –με προεδρεύοντα τον πρωθυπουργό του Μπουτάν. Την ίδια εκείνη περίοδο κυκλοφόρησε η πρώτη Εκθεση Παγκόσμιας Ευτυχίας.

Αλλά τι σημαίνει «ευτυχία»; Και πώς μετριέται; Οι ερευνητές φροντίζουν να διαχωρίσουν την ευτυχία ως συναίσθημα («Νιώθω ευτυχής σήμερα») από την ευτυχία ως αξιολόγηση («Είμαι ευτυχής με τη ζωή μου συνολικά»).

ΟΙ ΠΑΡΑΜΕΤΡΟΙ.Για τις ανάγκες της μελέτης τους συγκέντρωσαν όλα τα διαθέσιμα στοιχεία, μεταξύ άλλων και από την παγκόσμια δημοσκόπηση της Gallup για το πώς οι άνθρωποι βαθμολογούν τόσο τα συναισθήματά τους όσο και τη ζωή τους συνολικά. Για να υπολογίσουν τον βαθμό ευτυχίας της κάθε χώρας, έλαβαν υπόψη πλήθος μεταβλητών, από το ποσοστό της ανεργίας, το κατά κεφαλήν ΑΕΠ, το οικογενειακό εισόδημα και το προσδόκιμο ζωής, μέχρι το πόσο ελεύθεροι να αποφασίζουν για τη ζωή τους νιώθουν οι πολίτες της, πόση κοινωνική στήριξη θεωρούν ότι έχουν, πόσο διαδεδομένη κρίνουν τη διαφθορά γύρω τους, πόσο γενναιόδωρη θεωρούν την κοινωνία όπου ζουν και τους ανθρώπους που τους περιβάλλουν, πόσο εμπιστεύονται τους θεσμούς στη χώρα τους –το πολιτικό σύστημα, τη Δικαιοσύνη, την Αστυνομία…
Οι ερευνητές εκτιμούν πως η ψυχική υγεία είναι ο πλέον καθοριστικός παράγοντας για την ατομική ευτυχία, και οι ψυχικές νόσοι –με την κατάθλιψη και τις αγχώδεις διαταραχές να ταλαιπωρούν έναν στους 10 πολίτες του κόσμου –το πιο σημαντικό αίτιο δυστυχίας· αυτός ο τομέας εντούτοις κατά κανόνα αγνοείται από τους σχεδιαστές της πολιτικής. Ενα ολόκληρο κεφάλαιο της 156 σελίδων έκθεσης είναι αφιερωμένο στα αντικειμενικά οφέλη της υποκειμενικής ευημερίας: «Ευρύ φάσμα στοιχείων δείχνει πως οι άνθρωποι που είναι συναισθηματικά ευτυχέστεροι, που αντλούν μεγαλύτερη ικανοποίηση από τη ζωή τους και που ζουν σε ευτυχέστερες κοινότητες έχουν περισσότερες πιθανότητες να είναι υγιείς, παραγωγικοί, και κοινωνικά ενταγμένοι. Τα οφέλη αυτά επεκτείνονται με τη σειρά τους στις οικογένειες, τους εργασιακούς χώρους και τις κοινότητές τους». Η συστηματική μέτρηση και η ανάλυση της ευτυχίας, καταλήγουν οι ερευνητές, «μπορεί να μας διδάξει πολλά για τους τρόπους με τους οποίους μπορούμε να βελτιώσουμε την ευημερία και τη βιώσιμη ανάπτυξη του κόσμου».

Στο ναδίρ ο ευρωπαϊκός Νότος

Παρά τις «προφανείς επιπτώσεις της χρηματοπιστωτικής κρίσης», οι ερευνητές εκτιμούν πως «ο κόσμος έχει γίνει ένας ελαφρώς πιο ευτυχής και γενναιόδωρος τόπος την τελευταία πενταετία». Από τις 156 χώρες που αξιολογήθηκαν, οι 29 δεν κατέγραψαν σημαντική αλλαγή όσον αφορά τα επίπεδα της ευτυχίας, οι 60 κατέγραψαν αύξηση και οι 41 μείωση. Σύσσωμος ο ευρωπαϊκός Νότος, πάντως, εντάχθηκε στην τελευταία κατηγορία.

Η κρίση δεν άγγιξε την Αλβανία

Η Ανγκόλα, η Ζιμπάμπουε και η Αλβανία ήταν οι τρεις χώρες οι οποίες τη χρονική περίοδο 2010-2012 (κατά τη διάρκεια της κρίσης) σημείωσαν τη μεγαλύτερη αύξηση στα ποσοστά ευτυχίας τους, σύμφωνα μετην έρευνα του ΟΗΕ