Διακήρυξη-φάρος για το ιστορικό ΠΑΣΟΚ, η «3η του Σεπτέμβρη» καθοδήγησε τα πρώτα σκιρτήματα του οργανωμένου σοσιαλιστικού χώρου στη μεταχουντική Ελλάδα. Συμβόλισε την πολιτική του αυτονομία, χρωμάτισε την ιδεολογική του καινοτομία, δόμησε τον ριζοσπαστισμό νεο-μικροαστικών και λαϊκών στρωμάτων στην επική αντιδεξιά πορεία τους για την κατάκτηση της εξουσίας.

Εμπνευσμένοι από τη νεο-αριστερή σκέψη του Ανδρέα Παπανδρέου και απηχώντας τα κοινωνικο-πολιτικά αιτήματα κατά του «κατεστημένου» που αποδέσμευσαν οι δημοκρατικοί αγώνες της δεκαετίας του 1960 και της λεγόμενης «γενιάς του Πολυτεχνείου», οι στρατηγικοί στόχοι της εθνικής ανεξαρτησίας, της λαϊκής κυριαρχίας και της κοινωνικής απελευθέρωσης- το μυθικό «τρίπτυχο» του ΠΑΣΟΚ – χάραξαν τα όρια μιας νέας πολιτικής κυριαρχίας, πλαισίωσαν μια συναγερμική κινητοποίηση κάθετης ένταξης των αποκλεισμένων στην πολιτική. Η «3η του Σεπτέμβρη» λειτούργησε ως εγερτήριο σάλπισμα, συγκρότησε εκ των άνω ένα πραγματικό ιδεολογικό «αντι-Σύνταγμα», όπως έχει επισημανθεί, απέναντι στη μετεμφυλιακή τάξη πραγμάτων. Συνόψισε και μετέφρασε βιωμένες εμπειρίες, διάχυτες μικρο-ιδεολογίες, κοινωνικές προσδοκίες, ενοποίησε διακριτές πολιτικές διαδρομές, ανασυγκρότησε με συνοπτικό πολεμικό ύφος ένα νέο υποκείμενο, έφτιαξε «πολιτικό λαό», υποδεικνύοντάς του ότι ο νέος κινηματικός φορέας συνιστά τη μοναδική προοπτική της «λύτρωσης». Ο τριτοσεπτεμβριανός λόγος αναποδογύρισε τον μετεμφυλιακό κόσμο: στο όνομα του «λαού» και του «έθνους», μετέτρεψε τα προδικτατορικά «μιάσματα» και τους «συνοδοιπόρους» τους στους μεταπολιτευτικούς «πατριώτες», την ίδια στιγμή που το πολιτικό προσωπικό της μουχλιασμένης εθνικοφροσύνης περιέπιπτε στην κατηγορία των «μειοδοτών».

Τα εθνικο-αντιιμπεριαλιστικά αιτήματα της διακήρυξης έδωσαν το δικό τους περιεχόμενο στον ελληνικό σοσιαλισμό: ο τελευταίος, για να πετύχει, έπρεπε πρώτα να αποδεσμευτεί από τους ξένους πάτρωνες, που τόσα δεινά σώρευσαν στη χώρα. Μόνον τότε θα μπορούσε να κατακτηθεί πραγματικά η εξουσία, που η Διακήρυξη την ήθελε αποκεντρωμένη, κοινωνικοποιημένη και αυτοδιαχειριστική, μέσα σε μια πολιτεία δικαίου και δημοκρατική, με κόμματα αρχών, χωρίς πελατειακές σχέσεις, στην υπηρεσία των «μη προνομιούχων», μεταφέροντας και τον σχετικό ιδεολογικο-πολιτικό προβληματισμό του ΠΑΚ στις νέες συνθήκες.

Αυτός ο βαθύς συμβολισμός έγινε έκτοτε η «συνείδηση» του ΠΑΣΟΚ. Η 3η του Σεπτέμβρη αποτέλεσε το θεμελιακό κριτήριο εμβαδομέτρησης της αμετάθετης εθνικο-λαϊκής ταυτότητας του σοσιαλισμού με ελληνικά χρώματα.

Στη δεκαετία του 1980, όταν το κυβερνητικό πλέον ΠΑΣΟΚ προσέκρουσε στην αδήριτη πραγματικότητα του συσχετισμού δυνάμεων και κλήθηκε να αναθεωρήσει κρίσιμες πλευρές της πολιτικής του πρότασης, το τριτοσεπτεμβριανό σύμβολο παρέμεινε, παρά τις απόπειρες αναθεώρησής του, ακλόνητο. Σε αυτό, αλλά και σε όλα τα κομματικά ντοκουμέντα που ενέπνευσε, προσαρμόσθηκε τέλεια η μιτερανικής επινόησης διατύπωση ανάμεσα στο πολιτικά «εφικτό» και στο ιδεολογικά «επιθυμητό». Η κυβέρνηση κάνει ό,τι μπορεί, στο πλαίσιο ενός δεδομένου συσχετισμού δυνάμεων, το Κίνημα ωστόσο οφείλει να διαφυλάξει απαρασάλευτα τον ιδρυτικό μύθο. Και είναι σημαντικό να τονισθεί, εδώ, ότι ιδιαίτερα στις πιο «δεξιές» περιόδους διακυβέρνησης, όταν το ΠΑΣΟΚ ετοιμαζόταν να κάνει τις μεγάλες «στροφές», τότε ήταν που ο ιδρυτικός μύθος ανασυρόταν από τον ίδιο τον χαρισματικό ηγέτη του για να υπομνήσει ότι το πεπρωμένο της σοσιαλιστικής κοινότητας εξακολουθούσε να διέπεται από τις αναλλοίωτες διακηρυκτικές αρχές.

Είναι αλήθεια ότι η «εκσυγχρονιστική οκταετία» του Κ. Σημίτη (1996-2004) έθεσε σε κίνηση μια αντίστροφη διαδικασία. Στο όνομα του «εκσυγχρονισμού», τον οποίο κατανόησε ως «αντιλαϊκισμό», προέβη σε μια άτυπη αποσυμβολοποίηση. Η εικόνα του τριτοσεπτεμβριανού τοτέμ θάμπωσε, το εθνικο-αντιστασιακό φαντασιακό ρηγματώθηκε. Μια «ευρωπαϊστική ιδεολογία», σε φόντο υπερτίμησης των ατομικών, ακόμα και των ατομικιστικών αξιών, υπονόμευσε ουσιαστικά τις τριτοσεπτεμβριανές εθνικο-λαϊκιστικές εγκλήσεις, διασπείροντάς τες ωστόσο σε όλο το πολιτικό σύστημα.

Η «νέα εποχή» που το 2004 θα εγκαινιάσει ο Γιώργος Παπανδρέου θα επιχειρήσει να «τα αλλάξει όλα». Επί της ουσίας. Η τριτοσεπτεμβριανή εθνικο-λαϊκή ιθαγένεια θα παραχωρήσει τη θέση της στον αυτόνομο ενσυνείδητο πολίτη, η κοινότητα του λαού θα χειραφετηθεί σε κοσμοπολίτικη κοινωνία των πολιτών, των «δημιουργών». Το τριτοσεπτεμβριανό φαντασιακό θεωρείται ότι στο εξής συμπυκνώνει παρασιτικές πρακτικές, παραδοσιοκρατικές συντεχνιακές υποκουλτούρες, έστω και αν ρητορικά τού αναγνωρίζεται η αναμφισβήτητη συμβολή, εκείνα τα χρόνια της πρώτης Μεταπολίτευσης, στον κοινωνικο-πολιτικό εκδημοκρατισμό και στην ανεξαρτησία της χώρας. Σε έναν κόσμο ραγδαίων αλλαγών, στην Ελλάδα μιας παρακμιακής κρίσης, «πατριώτης» είναι εκείνος που διαθέτει το αίσθημα της ατομικής και κοινωνικής ευθύνης, θα δηλώσει κατ΄ επανάληψη ο σημερινός Πρωθυπουργός: αποφασιστικά, το τριτοσεπτεμβριανό εθνικο-λαϊκό συμβόλαιο, που οδήγησε στον κρατισμό, θα αντικατασταθεί, ακόμα και όταν ο Γ. Παπανδρέου μνημονεύει σήμερα την απώλεια της «εθνικής κυριαρχίας», από τη διαβουλευτική δημοκρατία που προσιδιάζει σε υπεύθυνα άτομα μιας ανοιχτής πολυπολιτισμικής και καινοτόμας κοινωνίας, σε ένα φόντο ψηφιακής ενοποίησης του κόσμου.

Παρ΄ όλα αυτά, η τυπική αποκαθήλωση του συμβόλου, αρκετές φορές προαναγγελθείσα στο παρελθόν, αργεί. Ισως γιατί ο (μη μυθικός) παγκόσμιος χώρος αδυνατεί ακόμα να νικήσει στο κρίσιμο συμβολικό πεδίο τον εγχώριο μυθολογημένο χρόνο.

Ο Αντρέας Πανταζόπουλος είναι επίκουρος καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο ΑΠΘ. Εχει γράψει δυο βιβλία για το ΠΑΣΟΚ, «”Για το λαό και το Εθνος”. Η στιγμή Ανδρέα Παπανδρέου, 1965-1989» (2001), «Με τους πολίτες κατά του λαού. Το ΠΑΣΟΚ της νέας εποχής» (2006)

Η «νέα εποχή» που το 2004 θα εγκαινιάσει ο Γιώργος Παπανδρέου θα επιχειρήσει «να τα αλλάξει όλα». Επί της ουσίας. Η τριτοσεπτεμβριανή εθνικολαϊκή ιθαγένεια θα παραχωρήσει τη θέση της στον αυτόνομο ενσυνείδητο πολίτη, η κοινότητα του λαού θα χειραφετηθεί σε κοσμοπολίτικη κοινωνία των πολιτών, των «δημιουργών»

Τελευταία Νέα