Αναζήτηση
Η πεμπτουσία του πολιτισμού της δημοκρατίας είναι η πηγή νομιμότητας, γιατί
απ’ αυτήν πηγάζουν: εξουσία, οργάνωση, συμπεριφορές, ηθικοί κώδικες. Η
δημοκρατία που βασίζεται στον πολίτη οικοδομείται με βάση τη συμμετοχή, η
οποία συχνά εκφράζεται με την αμφισβήτηση και την αναζήτηση (Ν. Δήμου: ο
δογματικός παραιτείται από την κουραστική ελευθερία της αναζήτησης, Τρίπτυχο,
2002).
Στις σημερινές «δημοκρατικές» κοινωνίες η πολιτική είναι το αποτέλεσμα της
διαπραγμάτευσης μεταξύ ομάδων συμφερόντων. Όπως είναι γνωστό, σε μια αστική
κοινωνία υπάρχει πλήθος τέτοιων ομάδων, π.χ., γιατρών, μηχανικών,
πανεπιστημιακών, επιχειρήσεων, και η κοινωνία γίνεται αντιληπτή μόνο ως
άθροισμα αυτών των ομάδων. Το άτομο-πολίτης απομονώνεται και οι σημαντικές
αποφάσεις λαμβάνονται χωρίς τη συμμετοχή του αλλά ύστερα από διαπραγματεύσεις
με τις ενδιαφερόμενες ομάδες. Στις κοινωνίες αυτές η παιδεία δομείται με βάση
την επιδίωξη του ατομικού συμφέροντος και οι έννοιες της ανιδιοτέλειας και
συμμετοχής, συστατικά της δημοκρατίας, χάνουν το νόημά τους. Το άτομο, με
εφόδια τη γνώση και τις δεξιότητες, αυξάνει την προστιθέμενη αξία του,
επιλέγει την κοινωνική απομόνωση, θυσιάζει την ενεργό συμμετοχή του για το
«κοινό καλό» και αναζητά τη δική του πορεία στα πλαίσια της συντεχνιακής
κοινωνίας.
Ο σημερινός άνθρωπος (homo economicus) έχει σημαδέψει τον πολιτισμό του με το
χρήμα, την αγορά, την παγκοσμιοποίηση, τις συγχωνεύσεις και τις εξαγορές
επιχειρήσεων, τους χρηματιστές (που έχουν αντικαταστήσει την παραγωγικότητα
και την καινοτομία και πουλούν και αγοράζουν χαρτιά χωρίς αντίκρυσμα – J.R.
Paul, Ροές, 2001). Στον δημόσιο διάλογο, οι απόψεις πολιτών, αν δεν εκφράζουν
επίσημες θέσεις μιας ομάδος, θεωρούνται περιθωριακές – και οι ειδικοί
υπερασπίζονται τους χρηματοδότες τους.
Η συντεχνιακή αντίληψη οδηγεί τις ομάδες στην άσκηση πίεσης στους πολιτικούς.
Το γεγονός αυτό έχει ως αποτέλεσμα τον αποπροσανατολισμό των αντιπροσώπων του
λαού και των δημόσιων λειτουργών από την προώθηση και προάσπιση του κοινού
καλού. Η παρατήρηση αυτή δεν έχει σε καμία περίπτωση σκοπό να αποδείξει ότι οι
πολιτικοί είναι διεφθαρμένοι αλλά να τονίσει τις δυσλειτουργίες που
προέρχονται από την υπονόμευση του αντιπροσωπευτικού μας συστήματος. Οι
πολιτικοί αντιμετωπίζουν πολλές δοκιμασίες κατά την άσκηση της λαϊκής
εκπροσώπησης.
Στο σημερινό πολιτικό περιβάλλον είναι εύλογο οι οργανωμένες ομάδες να
αντιστέκονται σε αυθαιρεσίες της πολιτικής ηγεσίας και να επιλέγουν
αποτελεσματικές μεθόδους πάλης για την προάσπιση των συμφερόντων των μελών
τους. Το γεγονός αυτό, όμως, αναπαράγει το συντεχνιακό σύστημα και
προσανατολίζει τις κυβερνήσεις σε προσπάθειες οργάνωσης με πρότυπα και
προδιαγραφές επιχειρήσεων. Οι πολίτες αντιμετωπίζονται ως «πελάτες» τόσο της
κυβέρνησης όσο και των κρατικών λειτουργών. Στην πραγματικότητα οι πολίτες
είναι οι ιδιοκτήτες – είναι οι εργοδότες.
Σε μια δημοκρατική κοινωνία ο ενεργός πολίτης θα πρέπει να εφοδιάζεται με
γνώση, δημιουργικότητα, φαντασία, ήθος, λογική και μνήμη (αυτός που δεν
γνωρίζει ιστορία είναι καταναγκασμένος να παραμείνει παιδί… και η
παιδικότητα συνδέεται με την παιδιάστική βεβαιότητα). Μ’ ένα τέτοιο οπλοστάσιο
θα μπορεί να συμβάλει στην εμπέδωση της δημοκρατικής συνείδησης και την
αίσθηση του κοινού καλού. Σε μια αναδυόμενη κοινωνία που φιλοδοξεί να
κυριαρχεί σ’ όλες τις εκφάνσεις της η ποιότητα, η πηγή της νομιμότητας πρέπει
να είναι ο πολίτης. Μια τέτοια προοπτική απαιτεί ένα εκπαιδευτικό σύστημα το
οποίο θα μαθαίνει και θα ασκεί το άτομο-πολίτη στην κριτική σκέψη (θα τον
μορφώνει), θα τον εφοδιάζει με τα απαραίτητα εργαλεία για να μπορεί να
ανταποκριθεί στις απίστευτες αλλαγές και στη διαχείριση του τεράστιου όγκου
της πληροφορίας, θα τον καθιστά ικανό να παίζει με την αβεβαιότητα και θα του
καλλιεργεί ένα όραμα σύμφωνα με το οποίο θα αισθάνεται το χρέος να παραμερίζει
τα προσωπικά του συμφέροντα και να αποφεύγει την κοντόφθαλμη θεώρηση των
πραγμάτων.
Ο καθηγητής Χρήστος Β. Μασσαλάς είναι πρύτανης του Πανεπιστημίου
Ιωαννίνων.
