Αναζήτηση
|
|
Πολλές φορές έχω αναρωτηθεί αν όλοι οι άνθρωποι βλέπουν τα ίδια πράγματα!
Ιδιαίτερα στην περίπτωση των επισκεπτών – ταξιδιωτών που εδώ μάς ενδιαφέρει
περισσότερο, είμαι σχεδόν πεισμένος ότι δεν βλέπουμε όλοι το ίδιο. Μπορεί να
βρισκόμαστε σε ένα τόπο την ίδια ακριβώς χρονική στιγμή, αλλά να μην έχουμε
τις ίδιες ακριβώς παραστάσεις και πολύ περισσότερο να μην κάνουμε τις ίδιες
σκέψεις. Άλλοι είναι περισσότερο παρατηρητικοί και διεισδυτικοί και άλλοι όχι.
Άλλοι επισκέπτονται ένα χωριό και περπατώντας στα δρομάκια του ανακαλύπτουν
σημαντικά κομμάτια της ιστορίας και του πολιτισμού του και άλλοι δεν μπορούν
ούτε να το περιγράψουν. Προσωπικά θα μπορούσα να χαρακτηρίσω τον εαυτό μου
«τυφλό» για πολλά χρόνια, αλλά και τυχερό συνάμα. Υπήρξαν άνθρωποι που με τον
τρόπο τους μού άνοιξαν τα μάτια. Ένας από αυτούς είναι και ο Μιχάλης
Αράπογλου, φίλος πια, με τον οποίο θα ταξιδέψουμε μαζί σε ένα από τα ορεινά
χωριά της Πίνδου… ας είναι ένα χωριό στο Ζαγόρι, ένα από τα άγνωστα… ας
πούμε στον Ελαφότοπο. Σκεφτείτε δυο φίλους που πηγαίνουν μιαν απογευματινή
βόλτα, ανταλλάσσοντας κουβέντες και σκέψεις. Δυο ζευγάρια μάτια παρατηρούν τον
χώρο, προσπαθώντας να ανακαλύψουν όσο το δυνατόν περισσότερα πράγματα από το
απολύτως προφανές. Αυτό που βλέπουν. Φαίνεται απλό και εύκολο, μα δεν είναι
καθόλου και θα καταλάβετε παρακάτω το γιατί.
Είτε το χωριό το πεις Ελαφότοπο είτε Τσερβάρι (όπως λεγόταν παλιά) είναι το
ίδιο πράγμα. Σημαίνει τόπο με ελάφια και πιθανότατα να υπήρχαν στην περιοχή
παλαιότερα. Χτισμένο στα 1.100 μέτρα και κοντά στα νότια κράσπεδα της χαράδρας
του Βίκου, το σημερινό χωριό μοιάζει πολύ ήσυχο σε σχέση με το κεφαλοχώρι του
παρελθόντος. Μονάχα κάθε χρόνο στου Σωτήρος φαίνεται να ξανανιώνει με το
πανηγύρι και τον Γρηγόρη Καψάλη, που είναι Τσερβαριώτης, στο κλαρίνο. Ακόμα
όμως και χωρίς την παρουσία των ανθρώπων τα σημάδια τους όλα βρίσκονται εδώ,
αρκεί να μπορέσεις να τα αναγνώσεις.
Διαλέξαμε ένα ορεινό χωριό με τον Μιχάλη, γιατί στις ορεινές περιοχές οι
αλλαγές γίνονται με πολύ πιο αργό ρυθμό (σε σχέση με τα πεδινά) και έτσι
έχουμε το πλεονέκτημα να μπορούμε να μελετήσουμε παλιότερες διευθετήσεις του
χώρου. Περπατάμε μέχρι την πλατεία του Ελαφότοπου και σταματάμε. Ο πλάτανος
στη μέση μοιάζει με ένα γεωμετρικό σημείο στον φυσικό χώρο της πλατείας. Αυτό
το δέντρο θα μπορούσε να θεωρηθεί ως το γεωγραφικό κέντρο όχι μόνο της
πλατείας, αλλά όλης της έκτασης του οικισμού. Είναι δυνατόν όμως ένας ορεινός
οικισμός να διατάσσεται κυκλικά;
Στην Πίνδο, στην ορεινή Ήπειρο, αλλά και ίσως σε ολόκληρη την ορεινή Ελλάδα,
οι οικισμοί οργανώθηκαν και αναπτύχθηκαν ακολουθώντας ένα σύστημα ομόκεντρων
κύκλων, παρ’ όλο που η γεωγραφία του εδάφους, το ανάγλυφο του τοπίου φαίνεται
να μην προσφέρεται ευνοϊκά για την εφαρμογή ενός τέτοιου συστήματος δόμησης.
Ολόκληρος ο χώρος έχει μια καμπυλότητα που στην ουσία είναι οι καμπυλότητα του
εδάφους. Κέντρο του οικισμού είναι η πλατεία που συγκεντρώνει όλη την υλική
και πνευματική υπόσταση της κοινότητας. Αποτελεί σημείο αναφοράς όλων των
μελών της κοινότητας, αλλά και των επισκεπτών. Δεν είναι παρά ένας ελεύθερος
φυσικός χώρος στο εσωτερικό του χωριού αφιερωμένος στην κυκλοφορία, στις
διάφορες εκδηλώσεις της κοινοτικής ζωής, στις πολιτικές – θρησκευτικές
τελετές, στις γιορτές, στις κοινωνικές και πολιτιστικές εκδηλώσεις και στις
οικονομικές συναλλαγές. Οι περισσότερες ορεινές κοινότητες δεν έχουν μεγάλες
πλατείες γιατί δεν το επιτρέπει ο χώρος και γιατί εκφράζουν καλύτερα τον τρόπο
ζωής που στηρίζεται στην αλληλεγγύη των μελών της κοινότητας.
Καθόλου τυχαία δεν είναι η θέση και η λειτουργικότητα των κτιρίων γύρω από την
πλατεία ή αν προτιμάτε στην πρώτη από της πολλές περιφέρειες των ομόκεντρων
κύκλων του ορεινού οικισμού. Ο κεντρικός ιερός ναός στον Ελαφότοπο δεν είναι
πάνω στην πλατεία αλλά λίγο πιο πίσω. Στα περισσότερα όμως ορεινά χωριά
βρίσκεται επί της πλατείας και διαφέρει αισθητά σε μέγεθος, τρόπο κατασκευής
και παρουσία απ’ όλους τους άλλους του χωριού. Το χαρακτηριστικότερο σημείο
του είναι η τοξωτή στοά, κατά κανόνα στη νότια πλευρά αλλά πολλές φορές σε δύο
πλευρές ή πιο σπάνια σε τρεις. Περισσότερο και από τον ίδιο τον ναό, το
καμπαναριό με το μεγάλο του ύψος δεσπόζει και κυριαρχεί σε όλες τις κατασκευές
και κατ’ επέκταση στην κοινωνία του χωριού. Αν θέλουμε να προχωρήσουμε λίγο
πιο μακριά τη σκέψη μας, θα πρέπει να πάψουμε να βλέπουμε την εκκλησία σαν
κτίριο και να αναζητήσουμε το τι συμβολίζει. Σαφώς είναι κέντρο της
θρησκευτικής ζωής, αλλά και κέντρο της αντίστοιχης κοινωνικής. Εδώ βαπτίζονται
και εδώ κηδεύονται οι κάτοικοι του χωριού. Είναι παράλληλα κέντρο οικονομικό
και μαζί πολιτικό. Εδώ στην στοά – στο σημαντικό αυτό κέντρο εξουσίας –
εκλέγουν τους άρχοντές τους, εδώ κανονίζουν γάμους και προίκες, εδώ δίνουν
υποτροφίες σε ορφανά κορίτσια. Η σύγκριση της στοάς του ναού και της αρχαίας
ελληνικής στοάς έχει κοινά σημεία όσον αφορά τη κατασκευή, την χρήση και τη
θέση στον χώρο. Ακούγεται παρακινδυνευμένο, αλλά αποδεικνύεται αληθές. Μαζί με
τον χαρακτηριστικό πλάτανο, τη βρύση (ή τη στέρνα) και τον κεντρικό ιερό ναό,
στην πλατεία του χωριού θα συναντήσει κανείς και το αμελικό που χρησίμευε ως
ξενώνας. Συνήθως ήταν πέτρινο διώροφο κτίσμα, πολύ κοντά στην εκκλησία, το
οποίο στις μέρες μας έχει μετατραπεί σε κοινοτικό κατάστημα ή πολιτιστικό
κέντρο. Στρέφοντας το βλέμμα γύρω από την πλατεία είναι σίγουρο ότι θα
συναντήσουμε το «μαγαζί». Είναι καφενείο και εστιατόριο και ταυτόχρονα
παντοπωλείο. Είναι μικρό εμπορικό κέντρο και εκφράζει την οικονομική ζωή της
κοινότητας. Όσο μικρό και αν είναι το χωριό συνήθως υπάρχουν δύο μαγαζιά επάνω
στην κεντρική πλατεία. Πιθανότατα δεν ήταν λόγοι εμπορικής αντιπαλότητας που
ώθησαν στη δημιουργία ενός δεύτερου μαγαζιού, αλλά λόγοι πολιτικών
διαφοροποιήσεων που το επέβαλαν!
Καθόλου τυχαίο δεν είναι επίσης το γεγονός ότι οι κατοικίες γύρω από την
πλατεία, στην περιφέρεια ενός κύκλου με λίγο μεγαλύτερη ακτίνα, ανήκουν στις
ευκατάστατες οικογένειες. Σε εκείνες που έχουν την μεγαλύτερη εξουσία, όχι
μόνο οικονομική, αλλά πολιτική και κοινωνική. Αν υποθέσουμε ότι το πρώτο
οικιστικό κύτταρο δημιουργήθηκε από μια οικογενειακή εγκατάσταση στον χώρο, η
οποία διευρύνθηκε ως ομάδα με παιδιά εγγόνια και δισέγγονα να χτίζουν σπίτια
περιφερειακά από την πρωταρχική κατοικία με την αυλή της που έγινε πλατεία, το
εικονοστάσι που έγινε ναός κ.λπ., τότε μπορούμε να καταλάβουμε πολύ
περισσότερα.
Έχοντας κάνει στάση με τον Μιχάλη στο σχολείο του Ελαφότοπου που έχει
μετατραπεί σε ένα ωραίο λαογραφικό μουσείο από τον Μιχάλη Οικονομίδη, κάνουμε
υποθέσεις που αφορούν το παρελθόν και που δεν απέχουν από την αλήθεια.
Φανταζόμαστε γύρω από την πλατεία και την εκκλησία τις αρχοντικές οικογένειες
Ζαγορίσιων που είναι οι πλέον ευκατάστατοι. Έξω από τον οικισμό, στις παρυφές
του, τους Σαρακατσαναίους με τα πρόβατά τους να ξεκαλοκαιριάζουν, και ακόμα
πιο κάτω (σε περιφέρεια μεγαλύτερης ακτίνας) τους γύφτους, τους τεχνίτες
δηλαδή και τα εργατικά χέρια. Τρεις κοινωνικές ομάδες σε διαφορετικό τόπο όσον
αφορά τον οικισμό κοινότητα που ταυτόχρονα δηλώνει το οικονομικό – κοινωνικό
επίπεδό τους.
Όπως εύκολα μπορείτε να καταλάβετε, ο κύκλος σαν γεωμετρικό σχήμα μπορεί να
εκφράσει στον χώρο την έννοια της ιεράρχησης. Το κεντρικό σημείο – η πλατεία
δηλαδή – παίρνει συμβολικό χαρακτήρα για την κοινότητα, αφού διατάσει όλες τις
λειτουργίες της κοινότητας. Είναι μια οργανική τάξη πραγμάτων στον χώρο που
εκμεταλλεύεται με τον καλύτερο τρόπο τη γεωγραφία των ορεινών περιοχών και
επιτρέπει την ασφαλέστερη επιβίωση της κοινότητας.
Όλα όσα γράφηκαν πιο πριν, για άλλους μπορεί να μη σημαίνουν τίποτα και ίσως
να αισθάνονται ριγμένοι γιατί τους έκλεψα μιαν εκδρομή, και για άλλους να
αποτελέσουν το έναυσμα για μελέτη και πιο προσεκτική παρατήρηση στον χώρο. Για
μένα προσωπικά όλα αυτά και πολλά άλλα που διαβάζω και ακούω από τον Μιχάλη
ανοίγουν αληθινά νέους ορίζοντες και αποτελούν πηγή προβληματισμών, αλλά και
εμπνεύσεων. Τα μοιράστηκα μαζί σας, χρησιμοποιώντας τον Ελαφότοπο στο Ζαγόρι
σαν παράδειγμα. Σε όποιο ορεινό χωριό όμως κι αν πάτε, κοιτάξτε προσεκτικά
γύρω σας και θα δείτε τα ίδια ακριβώς πράγματα… τις ίδιες έννοιες που δένουν
τους ανθρώπους με τον χώρο. Μετά απ’ αυτό τίποτε δεν θα φαίνεται τυχαίο στα
μάτια σας. Ακόμα και το σπίτι σας, ο χώρος που ζείτε καθημερινά, θα αποκτήσει
άλλη αξία. Δεν μένετε εκεί τυχαία και η διαρρύθμισή του σάς εκφράζει απόλυτα.
Εσείς και το λιλιπούτιο οικιστικό σας κύτταρο!
Μιχάλης, ο φίλος…
|
|
Θα ήθελα να τιμήσω αυτόν τον τίτλο, τον τίτλο του φίλου, και πιστεύω ότι θα τα
καταφέρω. Με τον Μιχάλη Αράπογλου γνωρίστηκα πριν από μερικά χρόνια και ο
«έρωτας» ήταν κεραυνοβόλος. Παρά το γεγονός ότι βρισκόμαστε μαζί αραιά και
πού, μέσα στην καρδιά μου υπάρχει μια ζεστή θέση γι’ αυτόν και την οικογένειά
του. Ξέρω πολύ καλά ότι είμαι φίλος ενός πολύ σπουδαίου ανθρώπου και όταν
κάθεται απέναντί μου στρίβοντας το μουστάκι χαμογελαστός, νιώθω τυχερός.
Πρώτον γιατί είναι έτοιμος να πετάξει κάποια φοβερή ατάκα πάλι και δεύτερον
γιατί ξεχνάω ποιος είναι και βλέπω μονάχα έναν καλό φίλο. Ο Μιχάλης είναι
αρχιτέκτονας, αλλά και διδάκτωρ Κοινωνικής και Οικονομικής Γεωγραφίας στο
Πανεπιστήμιο Παρισίων. Έχει ειδικότητα στη Γεωγραφία Περιβάλλοντος και
Ανάπτυξης, αλλά είναι και ένας από τους ελάχιστους Έλληνες με τόσο διεισδυτική
ματιά στον χώρο που μας περιβάλλει. Απομαγνητοφωνώ μερικές από τις σκέψεις του
και τις μεταφέρω στο χαρτί, άλλωστε είναι προτιμότερο να μιλήσει εκείνος:
«Εγώ έκανα ένα τόλμημα. Προσπάθησα να βρω μια σχέση ανάμεσα σ’ αυτό που λέμε
κοινωνία – οικονομία και σ’ αυτό που λέγεται αρχιτεκτονική, οικισμός,
κατοικία, κατασκευές. Πραγματικά διαπίστωσα ότι έχουν σχέση μεταξύ τους. Δεν
χτίζεται όπου να ‘ναι η καλύβα και τ’ αλώνι, δεν χτίζεται όπου τύχει η βρύση
ούτε η εκκλησιά ούτε το σχολείο. Απλά χρειάζεται να εξασκούμε λίγο την
παρατήρηση. Να προσπαθούμε να βλέπουμε διαφορετικά, πιο προσεκτικά. Να
εμβαθύνουμε το βλέμμα ώστε να βρίσκουμε τις λεπτομέρειες. Δεν βλέπουμε μόνο
δέντρα, αλλά ιτιές και δρυς και έλατα και πλατάνια… Με αυτό τον τρόπο
βλέπουμε καλύτερα, κάνουμε ανάγνωση του τοπίου, απλά πράγματα!».
«… Δεν περνάς έναν τόπο, χωρίς να δεις κάτι. Όλοι οι τόποι έχουν
ενδιαφέρον…ΟΛΟΙ! Παντού υπάρχει η παρουσία του ανθρώπου, άλλωστε στη
Μεσόγειο είμαστε. Πολιτισμοί και πολιτισμοί, ο ένας πάνω στον άλλο. Κατά τη
γνώμη μου, η άυλη πλευρά του ανθρώπου όχι τα δημιουργήματα ούτε τα κτίρια
ούτε τα χωράφια αλλά οι έννοιές τους κρύβονται πίσω ή κάτω από τις πέτρες.
Εάν ήθελα να το πω ποιητικά, θα έλεγα: κάτω από αυτές τις πέτρες υπάρχουν
νεκροί και ξερό αίμα. Πολύ ξερό αίμα. Άρα πρέπει να προσέχουμε πώς πατάμε!».
«…Τι κάνει ο άνθρωπος; Ψάχνει να βρει τον καλύτερο τρόπο προσαρμογής του
στον χώρο. Όσο καλύτερα προσαρμόζεται τόσο καλύτερα βιώνει, ζει τον χώρο, τόσο
πιο άνετα είναι. Μπορεί στα Πυρηναία, στα Απέννινα και στην Πίνδο κοινωνικές
ομάδες που δεν έχουν καμία επαφή μεταξύ τους να κατασκευάζουν το ίδιο ακριβώς
πράγμα. Είναι ο χώρος που τους «υποχρεώνει» ή τους οδηγεί για να το
φτιάξουν!».
Τα δικά μου σχόλια περιττεύουν.
|
|
ΔΙΑΔΡΟΜΗ
Ο Ελαφότοπος απέχει πάνω από 40 χιλιόμετρα από τα Γιάννινα και μπορείτε να
πάτε είτε από τον δρόμο που οδηγεί στο Τσεπέλοβο, είτε να φτάσετε στο Καλπάκι
και να στρίψετε αμέσως αριστερά στην πινακίδα που υπάρχει πάνω στον κεντρικό
δρόμο προς Κόνιτσα. Θα πρέπει να επαναλάβω και από εδώ ότι το χωριό Ελαφότοπος
στο Ζαγόρι επιλέχθηκε ενδεικτικά. Σε όποιο από τα Ζαγοροχώρια κι αν βρεθείτε,
σε όποιο ορεινό χωριό της Πίνδου, αλλά και στα περισσότερα της ορεινής ζώνης
της χώρας μας, θα συναντήσετε τα ίδια πράγματα, την ίδια διάταξη και τις ίδιες
ακριβώς έννοιες. Είναι αυτό που λέει ο Μιχάλης… η άυλη πλευρά της ανθρώπινης
παρουσίας και δραστηριότητας. Περισσότερα μπορείτε να διαβάσετε στις
δημοσιεύσεις του και προσωπικά σάς προτείνω τα παρακάτω: «Η πλατεία στο
ηπειρώτικο χωριό. Δομή και λειτουργίες», «Ηπειρώτικα Χρονικά», τόμος 32
(1997). «Οι εγκαταστάσεις στον ορεινό χώρο της βόρειας Πίνδου. Ορεινός χώρος
της Βαλκανικής», Εκδόσεις Πλέθρον 2000. «Άνθρωπος και χώρος – Παραδοσιακοί
οικισμοί», Φύση και Έργα Ανθρώπων – Έκδοση του Κέντρου Περιβαλλοντικής
Εκπαίδευσης Κόνιτσας (2001). Τόσο οι δημοσιεύσεις του Μιχάλη όσο και το
κείμενο αυτό είναι κατά τη γνώμη μου μια απάντηση σε όλους εκείνους τους
ταξιδευτές της πένας που συνεχίζουν να γράφουν μνημειώδεις βλακείες για τα
Ζαγοροχώρια, διανθισμένες με καλολογικά στοιχεία τάξης του Δημοτικού.
|
|
ΔΙΑΜΟΝΗ – ΦΑΓΗΤΟ
Εύκολα μπορείτε να βρείτε κατάλυμα στην περιοχή, αλλά αυτή την εποχή, των
γιορτών των Χριστουγέννων, τα πράγματα δυσκολεύουν. Στον Ελαφότοπο υπάρχει
πλέον ξενώνας που λειτουργεί όλο τον χρόνο, καθώς και το ψητοπωλείο του Τζόκα
«Τα αλώνια» (0653-71298) που παραμένει και αυτό ανοιχτό. Σε όλα τα Ζαγοροχώρια
υπάρχουν πλέον παραδοσιακοί ξενώνες, τους οποίους μπορείτε να επιλέξετε. Πολύ
κοντά στον Ελαφότοπο είναι το χωριό Άνω Πεδινά (ξενώνας Ξάνθου Παναγ.
0653-71281 και ξενώνας Τσιγάρα Σωτ. 0653-71209). Περισσότερες ευκαιρίες για να
βρείτε δωμάτιο έχετε στα Γιάννινα και την Κόνιτσα που είναι μεγάλες πολιτείες
και βρίσκονται σε μικρή απόσταση. Όσον αφορά το φαγητό, εξαιρετικό είναι το
παλιό χάνι – ψητοπωλείο που βρίσκεται επάνω στον δρόμο Ιωαννίνων – Καλπακίου
(στα δεξιά, λίγο πριν μπείτε στο Καλπάκι) κοντά στην είσοδο ενός στρατοπέδου
που εδώ και χρόνια φυλάει το πέρασμα!
|
|
ΧΡΗΣΙΜΑ ΤΗΛΕΦΩΝΑ
(κωδικός Ιωαννίνων 0651)
Αστυνομία 26226
Τροχαία 26308
Νοσοκομείο 99111
Αστυνομία Καλπακίου 0653-41205
Αγρ. Ιατρείο Καλπακίου 0653-41419
