Ο ένας κατέρρευσε, ο άλλος κινδυνεύει

Ο Στέργιος Μπαμπανάσης είναι οικονομολόγος με πλούσια ακαδημαϊκή εμπειρία αλλά και θητεία σε δημόσιες θέσεις ευθύνης. Εχει γράψει πάνω από εκατό μελέτες με τη μορφή βιβλίων και άρθρων, αρκετές μάλιστα από τις οποίες είναι γραμμένες στα ουγγρικά.

Αυτό άλλωστε είναι και ένα από τα μεγάλα του όπλα στη μελέτη των οικονομικών και κοινωνικών συστημάτων: ότι έχει ζήσει 45 από τα χρόνια του (τα πιο πρόσφατα, κυρίως) στον καπιταλισμό και 35 στο σοσιαλιστικό σύστημα. Σπούδασε στη Βουδαπέστη, δίδαξε μάλιστα ως τακτικός καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Τεχνολογικών και Οικονομικών Επιστημών της ουγγρικής πρωτεύουσας επί 26 χρόνια, από το 1956 μέχρι το 1982, οπότε και επαναπατρίστηκε.

Αρα στο νέο του βιβλίο βρίσκεται εντελώς στον πυρήνα της διδακτικής και βιωματικής του εμπειρίας. Η 550 σελίδων μελέτη του έχει τίτλο «Σύγκριση κοινωνικών συστημάτων» και δίνει έμφαση στη σύγκριση καπιταλισμού και σοσιαλισμού, κάνοντας όμως αναφορές και στα προκαπιταλιστικά κοινωνικά συστήματα.

Ο ίδιος πιστεύει ότι οι συγκρίσεις είναι εφικτές, παρά το γεγονός ότι ο καπιταλισμός μετράει ήδη αρκετούς αιώνες πίσω του ενώ ο λεγόμενος «υπαρκτός σοσιαλισμός» κράτησε μόνο εβδομήντα χρόνια –και αυτό μόνο στην περίπτωση της Σοβιετικής Ενωσης, ενώ στις περισσότερες άλλες περιπτώσεις δεν κράτησε πάνω από σαράντα με πενήντα.

Ο πρωτόγονος κομμουνισμός

Αφού στην αρχή του βιβλίου αναλύει κάποιες βασικές έννοιες, περνάει στις προκαπιταλιστικές κοινωνίες. Στην πρωτόγονη κοινωνία το πρόβλημα των ελάχιστων μέσων παραγωγής οδηγούσε σε έναν πρωτόγονο κομμουνισμό με έλλειψη τάξεων, κοινοκτημοσύνη, ισοκατανομή προϊόντων. Κι αυτό γιατί δεν ήταν δυνατή παρά η παραγωγή των προϊόντων που αρκούσαν για μια στοιχειώδη διαβίωση των μελών της κοινότητας. Δεν υπήρχε λοιπόν κανένα πλεόνασμα, και χωρίς πλεόνασμα δεν υπάρχει ούτε εκμετάλλευση ούτε ατομική ιδιοκτησία.

Γρήγορα όμως όλα αυτά άλλαξαν, ήρθε ο καταμερισμός εργασίας, ο διαχωρισμός της αγροτικής οικονομίας από τη χειροτεχνία και τα πράγματα πήραν άλλη μορφή. Στη μεν Ανατολή καλλιεργήθηκε ο λεγόμενος «ασιατικός τρόπος παραγωγής» που δημιουργεί εκμεταλλεύσεις χωρίς ατομική ιδιοκτησία και με βασική μονάδα την κοινότητα, με αποτέλεσμα τη δημιουργία συγκεντρωτικού δεσποτικού κράτους και μια ενδιάμεση κοινότητα υπαλλήλων με προνόμια –απόηχοι αυτού του συστήματος ανιχνεύονται και στο οθωμανικό καθεστώς. Στη δε Δύση αναπτύχθηκε η ιδιοκτησία αλλά στο πλαίσιο ενός δουλοκτητικού συστήματος το οποίο διατηρήθηκε μέχρι την πτώση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, οπότε σταδιακά οι κοινωνίες πέρασαν στη φεουδαρχία.

Για να επιστρέψουμε στο κύριο θέμα του βιβλίου, που είναι η σύγκριση καπιταλισμού – σοσιαλισμού, ο Στέργιος Μπαμπανάσης αναλύει σε μεγάλη έκταση τα χαρακτηριστικά του κάθε συστήματος, με ψυχραιμία και επιστημονική ακρίβεια. Και προφανώς, σε αυτό το πλαίσιο, τσιτάρει θεωρητικούς ποικίλων κατευθύνσεων: αρκετό Μαρξ, Ενγκελς, Λένιν, αρκετό επίσης Τομά Πικετί, όπως και τον πιο πούρο υπερασπιστή του καπιταλισμού, καθηγητή του Χάρβαρντ Ντάνι Ρόντρικ.

Αντιφατικά αποτελέσματα

Βασικός λόγος, θεωρεί, της τελικής αποτυχίας του σοβιετικού σοσιαλιστικού συστήματος –παρά τα εκπληκτικά, όπως λέει, αποτελέσματα των πρώτων χρόνων στους τομείς της τεχνολογίας, της οικονομίας, της παιδείας, της υγείας –είναι ότι εξελίχθηκε σε «ένα αντιδημοκρατικό καθεστώς όπου το κράτος ενδιαφερόταν για ό,τι εκείνο το ίδιο θεωρούσε κοινωνικό συμφέρον, αδιαφορώντας για τα συμφέροντα και τις επιθυμίες των πολιτών της χώρας». Με αποτέλεσμα «να μην ενδιαφέρεται κανείς για το μέλλον της χώρας». Ο συγγραφέας πιστεύει ότι επρόκειτο για ανεφάρμοστη ουτοπία που άφησε πλούσια και χρήσιμη εμπειρία και αντιφατικά αποτελέσματα. Θεωρεί όμως ταυτόχρονα ότι ο σοσιαλισμός εξακολουθεί να υπάρχει ως όραμα, ως σύστημα ιδεών και αξιών.

Τα όρια του καπιταλισμού

Για τον καπιταλισμό φαίνεται μάλλον να αποδέχεται τη διαδεδομένη ιδέα ότι έχει την ικανότητα να μεταμορφώνεται και να επιβιώνει, ωστόσο διακρίνει και σε αυτόν κάποια όρια και δείχνει να υπονοεί ότι αυτές οι συνεχείς μεταμορφώσεις μπορεί και να μη συνεχιστούν για πάντα.