Έντυπη Έκδοση
Το παρόν άρθρο, όπως κι ένα μέρος του περιεχομένου του tanea.gr, είναι διαθέσιμο μόνο σε συνδρομητές.
Αν είστε συνδρομητής μπορείτε να συνδεθείτε από εδώ:
Αν θέλετε να γίνετε συνδρομητής μπορείτε να αποκτήσετε τη συνδρομή σας εδώ:
Εγγραφή μέλους
Το τρομοκρατικό χτύπημα της 11/9/2001 δεν προκάλεσε μόνο τεκτονικές αλλαγές στη διεθνή πολιτική σκηνή που ακόμη δεν έχουμε ανιχνεύσει στην ολότητά τους. Επέφερε και μια βαθιά τομή στη σχέση πραγματικότητας - μυθοπλασίας με παρενέργειες που ακόμη δεν έχουμε κατανοήσει πλήρως. Οπως έχει ήδη αναλυθεί (Jean Baudrillard, Παναγής Παναγιωτόπουλος κ.ά.) το ίδιο το τρομοκρατικό χτύπημα και η ζωντανή πλανητική αναμετάδοσή του έμοιαζε περισσότερο σε μια μυθοπλαστική σκηνή, βγαλμένη από τις πιο εφιαλτικές εικόνες του Χόλιγουντ, μια σκηνή στην οποία η πραγματικότητα μιμείται την τέχνη με τον πιο αποτρόπαιο και ταυτόχρονα θεαματικό τρόπο, μια σκηνή που ήρθε να επιβεβαιώσει και να πληγώσει με τα ίδια τα συμβολικά μέσα της τη μητρόπολη του δυτικού κόσμου, τη Νέα Υόρκη, και να σπείρει τον τρομοκρατικό πανικό παντού.
Μια από τις σημαντικές αλλά όχι καλά συνειδητοποιημένες αλλαγές που επέφερε η 11η Σεπτεμβρίου είναι και η μυθοπλαστική απεικόνιση του ζητήματος της τρομοκρατίας, ειδικά της ισλαμιστικής. Η βιομηχανία του θεάματος ήδη από τη δεκαετία του 1970 και 1980 έχει ταυτίσει τους άραβες μουσουλμάνους σε μεγάλο βαθμό με την τρομοκρατία και το Ισλάμ είχε γίνει κατανοητό ως μια σοβαρή απειλή για τη Δύση και ιδίως την Αμερική (χαρακτηριστικές ταινίες βασισμένες σε πραγματικά γεγονότα «The Delta Force», «True Lies» κ.ά.). Στις ταινίες εκείνης της εποχής το στερεότυπο του βίαιου, απολίτιστου, αδίστακτου, φανατικού φονταμενταλιστή άραβα τρομοκράτη είναι το κυρίαρχο. Στερεότυπο που έρχεται να συνεχίσει μια μακρά παράδοση αυστηρού διαχωρισμού του Δυτικού με το Ανατολικό, του οικείου και του ανοίκειου, του αμυντικού και του επιθετικού, του ορθολογικού και του παραλόγου (βλ. οριενταλισμός).
Ενώ κανείς θα περίμενε το χτύπημα της 11ης Σεπτεμβρίου να επιφέρει μια πύκνωση και εκτράχυνση των αναπαραστάσεων του αποτρόπαιου άραβα τρομοκράτη, κάτι τέτοιο δεν θα συμβεί. Αντίθετα αυτό που κυρίως θα προκύψει είναι μια λιγότερο μονοδιάστατη απεικόνιση των μουσουλμάνων (κάτι που ήδη έχει ξεκινήσει από ταινίες όπως το «The Siege» το 1998). Κινηματογραφικές ταινίες και τηλεοπτικές σειρές επιλέγουν να φιλοξενήσουν συμπαθητικούς χαρακτήρες Αράβων και μουσουλμάνων δίπλα στον άραβα ή μουσουλμάνο τρομοκράτη ως αντιστάθμισμα στην αρνητική εικόνα. Προκύπτει έτσι ξαφνικά μια πλειάδα μυθοπλαστικών εικόνων που παρουσιάζουν τους άραβες αμερικανούς μουσουλμάνους ως αδικαιολόγητους στόχους εγκλημάτων μίσους ή ως γνήσιους πατριώτες Αμερικανούς. Είναι η εποχή που η αμερικανική πολιτιστική βιομηχανία συνειδητοποιεί τις στερεοτυπικές κατασκευές του παρελθόντος και κάνει σημαντικά βήματα να τις αναπροσαρμόσει απεικονίζοντας τον Αλλο όχι μόνο ως εχθρό αλλά και ως θύμα και πραγματικό ή δυνάμει μέρος του Εμείς. Τα παραδείγματα ψύχραιμης ή σύνθετης αντιμετώπισης του τρομοκρατικού φαινομένου είναι πολλά (βλ. «United 93», «The War Within», «24», «Homeland» κ.ά.) ενώ σε περιπτώσεις όπου η μυθοπλασία μετέρχεται των συνωμοσιολογικών θεωριών, η ισλαμιστική τρομοκρατία είτε παρουσιάζεται ως ένα παρακλάδι ευρύτερων οικονομικοπολιτικών δικτύων που συχνά έχουν και δυτική προέλευση είτε χρησιμοποιείται από ακροδεξιές πολιτικές δυνάμεις που θέλουν να επιβάλουν ολοκληρωτική τάξη και ασφάλεια (π.χ. «Designated Survivor»).
Πέρα όμως από την ίδια την αλλαγή στην απεικόνιση της επικίνδυνης ετερότητας, η 11η Σεπτεμβρίου θα δημιουργήσει στο Χόλιγουντ μια γενικότερη στάση κριτικής απέναντι στον πόλεμο εναντίον της τρομοκρατίας που θα εξαπολύσει η τότε κυβέρνηση Μπους. Θα δημιουργηθούν πολλές και σημαντικές αντιπολεμικές ταινίες («Lions for lambs», «Jarhead», «In the Valley of Elah», «Fair Game», «Τhe messenger», «Τhe American Sniper», «The Hurt Locker» κ.ά.) που αποκαλύπτουν τα πολιτικά ψέματα που οδήγησαν σε λάθος πολέμους (βλ. Ιράκ) ή τη ματαιότητα της πολεμικής βίας και μάλιστα όχι μετά τη λήξη των σχετικών πολέμων (όπως συνέβη με αντιπολεμικές ταινίες σχετικά με τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο ή το Βιετνάμ) αλλά κατά τη διάρκειά τους. Αν και οι ταινίες αυτές δεν θα γνωρίσουν πάντα μεγάλη δημοφιλία - αφού θα προκαλέσουν τα πατριωτικά αισθήματα ενός μεγάλου μέρους του αμερικανικού κοινού - θα αποκτήσουν καλλιτεχνική αναγνώριση και θα γίνουν εμβλήματα της φιλελεύθερης αντιπολίτευσης του Χόλιγουντ απέναντι στη ρεπουμπλικανική αντιτρομοκρατική ρητορεία. Ουσιαστικά θα αντικατοπτρίσουν με τον πιο εμφατικό τρόπο μια πρωτόγνωρη συνθήκη αντιπαράθεσης μεταξύ της «προοδευτικής» βιομηχανίας του θεάματος και της συντηρητικής Αμερικής που μετέπειτα θα πάρει και ξεκάθαρα πολιτικές εκφράσεις είτε με την πολύπλευρη στήριξη του Ομπάμα από κινηματογραφικούς και μουσικούς αστέρες είτε μετέπειτα την κατά μέτωπο επίθεση αυτών στη διακυβέρνηση Τραμπ.
Η 11η Σεπτεμβρίου, με άλλα λόγια, επέφερε μια πρωτόφαντη πολιτικοποίηση της δημοφιλούς κουλτούρας στις ΗΠΑ, που συνέβαλε σημαντικά στη μακρόχρονη πολιτική πόλωση και διχοτόμηση της Αμερικής ανάμεσα σε μια φιλελεύθερη, φιλειρηνική και διεθνιστική ελίτ και μια εσωστρεφή, εχθρική και εθνικιστική μερίδα των μεσαίων και λαϊκών στρωμάτων που δεν δελεάζεται πια από την «κοινωνία του θεάματος» αλλά την κοιτά καχύποπτα.
Ο Βασίλης Βαμβακάς είναι αναπληρωτής καθηγητής Κοινωνιολογίας της Επικοινωνίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης
