Μία ανοιχτή ματιά για την Ελλάδα στον σύγχρονο κόσμο

Είναι μέρος της ανθρώπινης φύσης και της επιστημολογίας των κοινωνικών επιστημών να εντάσσουν το παρελθόν σε ερμηνευτικά σχήματα και να διατυπώνουν θεωρίες για την κατανόηση της βαθύτερης λογικής που διέπει την ιστορική εξέλιξη. Είναι, άλλωστε, αδύνατο να αντιληφθούμε τι συνέβη σε μία περίοδο 200 ετών, χωρίς ένα αναγκαίο επίπεδο αφαίρεσης για τη μηχανική της ιστορίας, ώστε να διατυπωθούν αποφάνσεις για το «ποιοι είμαστε» και υποθέσεις για το «πού πάμε».

Η ελληνική ιστοριογραφία και οι μελέτες πολιτικής επιστήμης και ιστορικής κοινωνιολογίας  προσφέρουν πλούσιο υλικό για μία συζήτηση γύρω από αυτά τα εθνικά, υπαρξιακά ζητήματα, ωστόσο ένας αυστηρός ακαδημαϊκός διάλογος θα ήταν περιοριστικός για μία ευρύτερη κοινωνική συζήτηση για το πώς μπορεί να προσεγγίσει το έθνος τη σχέση του με την ιστορία και το μέλλον του.

Ποιο είναι το αφετηριακό πλαίσιο για να οργανωθεί αυτή η συζήτηση, ιδιαίτερα στη σημερινή πρωτόγνωρη συγκυρία των πολλαπλών κρίσεων (πανδημία, οικονομική κρίση, Προσφυγικό - Μεταναστευτικό); Πρωτίστως, χρειάζεται ιστορικό και ψυχολογικό μέτρο, σε απόσταση από ενθικές «ψυχώσεις», είτε της παθητικής υπεροψίας για την ένδοξη αρχαία καταγωγή, είτε της φοβικής ανασφάλειας για το ανάδελφο έθνος. Μια γειωμένη αυτογνωσία και εθνική αυτοπεποίθηση για το μακρύ ιστορικό κεκτημένο προόδου, μπορεί να γίνει μία στέρεη βάση διαλόγου. Η ιστορία δεν είναι ποτέ γραμμική, είναι γεμάτη παλινδρομήσεις (πόλεμοι, εμφύλιοι, κρίσεις, χρεοκοπίες, δικτατορίες), αλλά η μεγάλη εικόνα δείχνει μία αδιαμφισβήτητη επιτυχία που κανένα μοντέλο πρόγνωσης δεν θα μπορούσε ποτέ να προβλέψει. Σε περίπου δύο αιώνες μία μικρή και υπανάπτυκτη επαναστατημένη επαρχία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, εξελίσσεται σε ένα ισχυρό κράτος - μέλος των πιο αναπτυγμένων μπλοκ διεθνούς πολιτικής και οικονομικής ολοκλήρωσης.

Υπάρχουν οι μεγάλες μακρο-αφηγήσεις που δείχνουν ότι στον μακρύ ιστορικό χρόνο το σωρευτικό ισοζύγιο των εθνικών αποφάσεων ήταν θετικό (υιοθέτηση φιλελεύθερων/ δημοκρατικών θεσμών, έκβαση πολέμων και συμμαχίες, ένταξη στην ευρωπαϊκή ολοκλήρωση, αστικός εκσυγχρονισμός και εκβιομηχάνιση, εσωτερική/εξωτερική μετανάστευση κ.λπ.). Υπάρχουν και οι περισσότερο «μικροκοινωνικές» αναλύσεις, που αναδεικνύουν ατομικά και συλλογικά χαρακτηριστικά γνωρίσματα, στρατηγικές των νοικοκυριών, πνευματικές τάσεις και κοινωνικές συμπεριφορές. Στοιχεία της ιστορικής μας κληρονομιάς που σε συνθήκες φόβου και ανασφάλειας για το μέλλον μπορούν να διαμορφώσουν μία νέα ματιά.

Είναι η καταπληκτική ανθεκτικότητα, ευελιξία και προσαρμοστικότητα στην αντιμετώπιση κρίσεων και η ικανότητα για νέα ξεκινήματα και άλματα προόδου. Είναι η συνεργατικότητα και η αλληλεγγύη των εγχώριων «κοινοτήτων» και της διασποράς. Είναι η ριζωμένη αντίληψη κοινωνικής κινητικότητας και ανόδου των νοικοκυριών με έμφαση στην εκπαίδευση της νέας γενιάς. Είναι η βιωματική σχέση με το προσφυγικό και μεταναστευτικό φαινόμενο που στήριξε όλες τις φάσεις οικονομικής μεγέθυνσης του προηγούμενου αιώνα. Είναι το ανοιχτό πνεύμα για την υιοθέτηση ιδεών και καινοτομιών μέσω των πιο δραστήριων δικτύων του εξωτερικού, που υπήρξε άλλωστε και η μήτρα της επαναστατικής και ιδρυτικής πράξης του νέου έθνους-κράτους. Είναι όλα εκείνα τα στοιχεία που στέκονται απέναντι στον συντηρητισμό και την υποτιθέμενη ασφάλεια σε μία περιχαρακωμένη χώρα, σε μία «κλειστή» εθνική ταυτότητα, σε έναν μυωπικό και επιδερμικό πατριωτισμό που δεν θέλει τους «άλλους», που φοβάται την τεχνολογική εξέλιξη, που ανησυχεί για έναν πιο ανοιχτό και διασυνδεδεμένο κόσμο. Ο αναστοχασμός στα ιστορικά συλλογικά μας γνωρίσματα που εξηγούν την επιτυχία του έθνους στη μακρά του πορεία, είναι η βάση για να διαμορφωθεί μία νέα,  ανοιχτή, προοδευτική και αισιόδοξη ματιά για την εθνική μας ταυτότητα στον σύγχρονο κόσμο.

Ο Πασχάλης Αγανίδης είναι πολιτικός επιστήμονας και οικονομολόγος