Η δημοκρατία μετά την κρίση

Η διαπίστωση ότι η δημοκρατία και η πολιτική είναι σήμερα εκτεθειμένες στη δημαγωγία, στον εθνικισμό, στην ανευθυνότητα, στην ηθική της πεποίθησης και κυρίως στην υπεραπλούστευση είναι πλέον κοινός τόπος. Το ερώτημα είναι πώς μέσα σ' αυτό το κλίμα μπορούν να υπάρχουν και να επιβιώνουν πολιτικοί που έρχονται σε ευθεία σύγκρουση με τα παραπάνω. Πώς δηλαδή σ' ένα κλίμα απαξίωσης της επιστήμης και της γνώσης μπορούν να υπάρχουν πολιτικοί που συνδυάζουν βαθύτατη επιστημοσύνη με υψηλό πολιτικό αισθητήριο. Αν θέλουμε την απάντηση, καλό είναι να διαβάσουμε αυτό το βιβλίο. Ο Ευάγγελος Βενιζέλος είναι δείγμα ενός πολιτικού που μεταφέρει μέσα σε μια πλούσια αποσκευή επιστημονικών γνώσεων την ηθική της ευθύνης. Αυτό δεν του κάνει πάντα καλό. Ούτε κάνει τον ίδιο πάντα «καλό». Κάνει όμως πάντα καλό στη χώρα. Αρκεί να φανταστούμε πού θα ήταν σήμερα η χώρα αν το ΠΑΣΟΚ, το κόμμα στο οποίο διετέλεσε πρόεδρος, δεν είχε ψηφίσει και τα τρία Μνημόνια. Το παρουσιαζόμενο εδώ βιβλίο -αποτελούμενο από άρθρα, ομιλίες και βιβλιοπαρουσιάσεις του συγγραφέα - είναι πολύτιμο εργαλείο κριτικής πρωτίστως και δευτερευόντως πολιτικής σκέψης.

Ο συγγραφέας τονίζει πως δεν υπάρχει πολιτικό σύστημα χωρίς κρίση. Το ζητούμενο είναι αυτή η κρίση να μην αντιμετωπίζεται μόνο ως συγκυριακό φαινόμενο. Σήμερα στη χώρα μας έχουμε μια κρίση πολιτικής υποαντιπροσώπευσης της κοινωνίας, μια κρίση διαχειριστικής ικανότητας και μια κρίση ηθικής υπόστασης του πολιτικού συστήματος. «Η "στιγμιαία Δημοκρατία" των δελτίων ειδήσεων και των εκπομπών λόγου, τώρα πια και του Διαδικτύου και των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, διεκδικεί αντιπροσωπευτική ικανότητα πολύ σημαντικότερη από αυτήν που έχουν οι τυποποιημένοι συνταγματικοί θεσμοί» (σ. 256). Τι απαντάμε σ' αυτό; Ο Βενιζέλος θέτει αυτή την κρίση στο πλαίσιο της σχέσης της Δημοκρατίας με τη συγκυρία. Κάθε Δημοκρατία λειτουργεί εξ ορισμού συγκυριακά. Αλλά αυτή η διαπίστωση είναι μόνο η αρχή. Αν αφεθεί η Δημοκρατία μόνη στη σχεδία της συγκυρίας, η κατάληξή της θα είναι να πέσει στους καταρράκτες των εχθρών της. Χρειάζεται και επιδέξιο «πλήρωμα» (δημοκρατικό Σύνταγμα και πολιτικοί) να τη φέρει σε ασφαλή όχθη.

Μπορεί - θεωρώ - ορισμένοι να χόρευαν καλαματιανό μετά τη νίκη του Οχι στο δημοψήφισμα του κ. Τσίπρα, βαθύτατα ικανοποιημένοι απ' αυτό, αν όμως αυτός δεν έκανε την «κωλοτούμπα», οι ίδιοι όχι σε τόσο βάθος χρόνου θα χόρευαν τον χορό του Ζαλόγγου. Το θέμα όμως είναι να μη χρειάζονται πολιτικές κυβιστήσεις για να αποφεύγονται τέτοιες καταλήξεις, αλλά πολιτικοί με γνώση και σεβασμό στη σχέση της Δημοκρατίας με τη συγκυρία και την Ιστορία. Γιατί τελικά «η Δημοκρατία λειτουργεί συγκυριακά λόγω των εκλογικών κύκλων και κρίνεται ιστορικά εκ του αποτελέσματος εκ των υστέρων» (σ. 41).

Απειλές κατά του Κράτους Δικαίου

Εδώ δεν υπάρχει χώρος και εξάλλου δεν είναι και εύκολη η αναπαραγωγή όλων όσων γράφει ο Βενιζέλος για την κρίση της φιλελεύθερης δημοκρατίας (πρώτο κεφάλαιο), για τους μετασχηματισμούς και τις αντοχές του Συντάγματος (δεύτερο κεφάλαιο), για τις προκλήσεις και τις προτάσεις αναθεώρησης του Συντάγματος (τρίτο και τέταρτο κεφάλαιο), για τη σχέση του Συντάγματος και του πολιτικού συστήματος και τη συνταγματική θέση της Δικαιοσύνης (πέμπτο και έκτο κεφάλαιο), για τις νέες απειλές κατά του κράτους δικαίου (έβδομο κεφάλαιο) και τέλος για τη θρησκευτική ελευθερία και τις σχέσεις Κράτους και Εκκλησίας.

Για παράδειγμα, μεταξύ πολλών άλλων, υποστηρίζει ότι η αναθεώρηση του Συντάγματος δεν πρέπει να γίνεται υπό την οπτική της χρησιμοποίησής του για πρόσκαιρους συγκυριακούς στόχους, αν και κανείς δεν μπορεί σοβαρά να παραβλέψει τη συγκυρία. Επί της ουσίας η αναθεώρηση του Συντάγματος δεν είναι μια θεσμική μεταρρύθμιση, αλλά κάτι που οφείλει να ανοίγει τη σχέση της αναθεώρησης με τη μακρά Ιστορία. Γι' αυτό και τάσσεται εναντίον όσων υποστηρίζουν πως οι αναθεωρητέες διατάξεις μπορούν να ψηφίζονται στην πρώτη Βουλή με πλειοψηφία 3/5 και στη δεύτερη με απλή πλειοψηφία. Πιστός στην αντίληψή του, την οποία υποστήριξε πριν από μία δεκαετία στο βιβλίο του «Προς μια μετα-αντιπροσωπευτική δημοκρατία» (Πόλις, 2008), υποστηρίζει πως για να αντιμετωπιστεί η κρίση που έχει προκύψει σε νέο πλαίσιο, όχι αυτό του κράτους-έθνους, αλλά αυτό του κράτους-μέλους, δεν αρκούν οι παλαιές ισχνές πλειοψηφίες. Χρειάζονται πλειοψηφίες 3/5. Μόνο έτσι η Ιστορία δεν θα καταπνίγεται στις συγκυριακές αντιλήψεις.

Ο συγγραφέας καταγράφει πολλές αλλαγές οι οποίες χρειάζεται να επέλθουν στη λειτουργία των φορέων που εκφράζουν το εκλογικό σώμα (Κοινοβούλιο, ανοιχτά κόμματα, συνδικάτα, Τοπική Αυτοδιοίκηση), στη λειτουργία των ανώτερων οργάνων της Δικαιοσύνης και των Ανεξάρτητων Αρχών, κάνει έκκληση για έναν συνταγματικό πατριωτισμό, καταθέτει προτάσεις για τα ατομικά δικαιώματα που θα εναρμονίζουν τη χώρα με τις απαιτήσεις του ενωσιακού δικαίου (ΕΣΔΑ και ΕΕΔΑ) και καταλήγει προτείνοντας μέτρα για τον μετασχηματισμό της αντιπροσωπευτικής σε μετα-αντιπροσωπευτική δημοκρατία, όπου η τελευταία δεν θα αποτελεί άρνηση της πρώτης, αλλά εμπλουτισμένη μορφή της. Ισως θα έπρεπε να είναι λίγο περισσότερο καχύποπτος, από όσο είναι, σχετικά με την απολυτοποίηση της ιδεολογίας του συνταγματισμού (Γιάννης Παπαδόπουλος, «Οι Δημοκρατίες σε κρίση;», Επίκεντρο), αν και βεβαίως τονίζει πολύ καθαρά πως οι δικαστικές παρεμβάσεις σε δημοσιονομικές υποχρεώσεις μόνο καλό δεν κάνουν.

Κράτος - Εκκλησία
Η σημασία του άρθρου 13
Ο χώρος και πλούτος ιδεών, όπως προανέφερα, δεν μου επιτρέπει να αναφερθώ σ’ όλες τις θέσεις που κατατίθενται στο βιβλίο. Θα κάνω όμως μια σύντομη αναφορά στις σχέσεις Κράτους και Εκκλησίας. Ενα θέμα που πολλοί προσεγγίζουν με κοινότοπο και συγκυριακό τρόπο. Για τον Βενιζέλο το ζήτημα δεν είναι το άρθρο 3 περί επικρατούσας θρησκείας, αλλά το άρθρο 13 περί θρησκευτικής ελευθερίας και όχι απλώς περί ανεξιθρησκίας. Το ζήτημα με το άρθρο 3 θα μπορούσε να λυθεί με μια «ερμηνευτική δήλωση» η οποία θα αποσαφήνιζε πως αυτό δεν σημαίνει περιορισμό της θρησκευτικής ελευθερίας, αλλά μόνο ιστορική αναγνώριση του ρόλου του Πατριαρχείου και της Ορθοδοξίας ως πλειοψηφούσας θρησκείας. Το άρθρο όμως 13 σημαίνει αναγνώριση των θρησκευτικών ελευθεριών όσο και της αυτονομίας του Κράτους και της Εκκλησίας. Με παρόμοιο σκεπτικό προσεγγίζει και τα ζητήματα των Θρησκευτικών και της Σαρίας. Δεν μπορεί κανείς να συμφωνεί σ’ όλα με τον συγγραφέα και αυτός είναι ένας ακόμη λόγος για να καταλάβουμε πόσο σημαντικό είναι αυτό το βιβλίο.

Ευάγγελος Βενιζέλος
Η Δημοκρατία μεταξύ συγκυρίας και Ιστορίας
Προσδοκίες και κίνδυνοι από την αναθεώρηση
του Συντάγματος
Εκδόσεις Πατάκη, 2018, σελ. 518
Τιμή: 18,80 ευρώ