Το βιβλίο του καθηγητή Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Γέιλ Τζέισον Στάνλεϊ, προσφέρεται για πολλές χρήσεις. Πριν απ’ όλα, λειτουργεί ως ένας ευσύνοπτος οδηγός για τα βήματα που ακολουθεί ο φασισμός κατά την τακτική εξάπλωσης και κυριαρχίας του. Θυμίζει, λοιπόν, με σαφήνεια τις αρχές της φασιστικής ιδεολογίας αλλά δεν διστάζει να εξετάσει αλλά και να προσφέρει ερμηνείες για τη δυναμική αναβίωση του φαινομένου στη σύγχρονη εποχή. Δεν διστάζει μάλιστα να αναφερθεί στη νομιμοποίηση και «κανονικοποίηση» του φασισμού αντλώντας παραδείγματα από τη ρητορική του Ντόναλντ Τραμπ. Επισημαίνει, για παράδειγμα, ότι οι επιτελείς της καμπάνιας του τελευταίου αναβίωσαν τη δεκαετία του 1930 ως μια περίοδο – πρότυπο, επειδή τότε ο φασισμός γνώρισε ιδιαίτερη απήχηση στις ΗΠΑ. Μαζί με αυτές οι χώρες που έχουν κυριευτεί από το φαινόμενο του ακροδεξιού εθνικισμού, όπως τον χαρακτηρίζει, είναι η Ρωσία, η Ουγγαρία, η Πολωνία, η Ινδία και η Τουρκία. Ολες συμμετέχουν στην αλυσίδα εξάπλωσης του φασιστικού φαινομένου που αποκτά ολοένα και περισσότερα μέλη.

Στην ακολουθία των επιμέρους κεφαλαίων ο Στάνλεϊ αναλύει κάθε στρατηγική του φασισμού διεξοδικά: μυθικό παρελθόν, προπαγάνδα, αντιδιανοουμενισμός, εξωπραγματικότητα, ιεραρχία, θυματοποίηση, νόμος και τάξη, σεξουαλικό άγχος, εκκλήσεις στη ζωτική ενδοχώρα, καθώς και καταστροφή της κοινωνικής πρόνοιας και ενότητας. Είναι το corpus όλων των εργαλείων της φασιστικής ιδεολογίας προς την  κατάκτηση της εξουσίας. Παράλληλα, ο συγγραφέας ακτινογραφεί τη φασιστική τακτική, η οποία βασίζεται σε ένα κοινότοπο αλλά ισχυρό μοτίβο: τη διαίρεση «αυτοί και εμείς». Οπου «εμείς» ο αναγνώστης θα πρέπει να φανταστεί όσους οχυρώνονται πίσω από το μυθικό παρελθόν, που λειτουργεί σαν κουκούλι απ’ το οποίο αρνούνται να βγουν. Το όχημα, με άλλα λόγια, με το οποίο πορεύονται και στη σημερινή συνθήκη, σαν να έχει παγώσει ο χρόνος. Η αρχή είναι διατυπωμένη, εξάλλου, από τον κορυφαίο θεωρητικό της ναζιστικής ιδεολογίας Aλφρεντ Ρόζενμπεργκ το 1924: «Το φασιστικό μυθικό υπάρχει για να βοηθήσει στην αλλαγή του παρόντος».

Ιστορική έρευνα

Προς αποφυγή παρεξηγήσεων, τo βιβλίο του Τζέισον Στάνλεϊ δεν εξαντλείται στη θεωρητική ανάλυση και περιγραφή. Συνιστά ταυτόχρονα και μια τεκμηριωμένη ιστορική έρευνα αντλώντας στοιχεία, παραθέματα και εκφράσεις από τους σημαντικότερους θεωρητικούς του φασισμού ανά την υφήλιο. Οσο εναλλάσσεται ο ιστορικός χώρος και χρόνος, ο συγγραφέας εισέρχεται τολμηρά στο πεδίο των συγκρίσεων και των αναλογιών θέλοντας να καταδείξει την ανθεκτικότητα του φασιστικού φαινομένου. Κυρίως όμως αναδεικνύει τα κοινά μοτίβα του σε όλο τον κόσμο, τα νήματα που το μεταφέρουν και το διακινούν σε όλη την υφήλιο. Το παράδειγμα του Ναθουράμ Γκότσε, ο οποίος δολοφόνησε τον Γκάντι το 1948, είναι ενδεικτικό: ο δολοφόνος ήταν μέλος του Εθνικού Πατριωτικού Οργανισμού (το RSS, που σήμερα κυβερνά σήμερα την Ινδία), του ακροδεξιού ινδουιστικού εθνικιστικού κόμματος που διατηρούσε από τη δεκαετία του 1930 προνομιακές σχέσεις με τα φασιστικά ευρωπαϊκά κινήματα και οι ηγέτες του εξυμνούσαν τους Χίτλερ και Μουσολίνι.

Ξεχωριστή αξία στην ανάλυση και κριτική του Στάνλεϊ έχει η μετατροπή των δημοκρατικών καθεστώτων σε ανελεύθερα. Στο πλαίσιο, αυτό το τρίπτυχο «προπαγάνδα – συκοφαντία για διαφθορά – υπονόμευση Δικαιοσύνης» αφαιρεί το οξυγόνο από τα δημοκρατικά καθεστώτα και τροφοδοτεί την άνοδο και επικράτηση του φασιστικού φαινομένου. Δυο εμβληματικά παραδείγματα στην ανάγνωση που επιχειρεί ο συγγραφέας είναι η Ουγγαρία και η Πολωνία, με την επισήμανση ότι ανάλογα φαινόμενα παρουσιάζονται πλέον στη μεγαλύτερη δυνατή γεωγραφική κατανομή. Ολα αυτά, όπως επισημάνθηκε, περιβεβλημένα με το κουκούλι του μυθικού παρελθόντος το οποίο δεν αναγνωρίζει ποτέ λάθη. Οπως χαρακτηριστικά επισημαίνει ο εκ των ηγετών του γερμανικού ακροδεξιού κόμματος AFD (Εναλλακτική για τη Γερμανία) Mπιορν Χόκε, υπάρχει η ανάγκη «για μια κουλτούρα μνήμης που μας φέρνει σε επαφή πρώτα και κύρια με τα μεγάλα επιτεύγματα των προγόνων μας».

Η ιστορία απεχθάνεται τις συγκρίσεις, αλλά ευνοεί τις αναλογίες. Ακόμη και αν δεχθούμε ότι η επανάληψη ενός ιστορικού φαινομένου δεν είναι ποτέ πιστή, το βιβλίο του Τζέισον Στάνλεϊ κρίνεται σημαντικό, επειδή κινείται σε πολλά επίπεδα: της ιστορίας, της τεκμηρίωσης, της καταγραφής, της ανάδειξης ιδεολογικών ζητημάτων. Είναι ταυτόχρονα ένα βιβλίο ρεαλιστικό και «σύγχρονο», καθώς επισημαίνει έναν βασικό κίνδυνο: την επαναφορά του φασιστικού φαινομένου με όλα τα κλασικά μοτίβα του ενισχυμένα και μεταλλαγμένα, προσαρμοσμένα στη σύγχρονη εποχή και «κανονικοποιημένα» (αυτή η τελευταία είναι ίσως και η σημαντικότερη απειλή). Η αναβίωση μιας εποχής που είχε θεωρηθεί ότι ανήκε οριστικά στο παρελθόν επανέρχεται με γοργούς και κατακτητικούς ρυθμούς.

Απόσπασμα

Μια μαζική αυταπάτη

«Κύριος στόχος της φασιστικής πολιτικής είναι το ακροατήριό της, εκείνοι τους οποίους προσπαθεί να παγιδέψει στις ψευδαισθήσεις της και να φέρει σε μια κατάσταση όπου όλοι υποτάσσονται όλο και περισσότερο σε μια μαζική αυταπάτη. Εκείνοι που δεν περιλαμβάνονται σε αυτό το ακροατήριο και σε αυτή την ομάδα περιμένουν στα στρατόπεδα του κόσμου, πιόνια έτοιμα να χαρακτηριστούν βιαστές, δολοφόνοι, τρομοκράτες. Αν αρνηθούμε να μαγευτούμε από τους φασιστικούς μύθους, παραμένουμε ελεύθεροι να σχετιζόμαστε μεταξύ μας, όλοι μας ατελείς, όλοι μας προκατειλημμένοι στη σκέψη μας, τις εμπειρίες και την κατανόησή μας, αλλά όχι δαίμονες» (από τον επίλογο του βιβλίου).

Jason Stanley

Πώς λειτουργεί ο φασισμός

Μτφ. Γιώργος Μπαρουξής, εκδ. Μεταίχμιο, σελ. 240

Τιμή: 15,50 ευρώ