Αν γινόταν ένας διαγωνισμός για τη χειρότερη χρονιά στην παγκόσμια ιστορία, το 2020 θα ήταν μια καλή υποψηφιότητα. Η πανδημία και τα σχεδόν δύο εκατομμύρια θάνατοι που έφερε μαζί με τις τεράστιες οικονομικές ζημιές αρκούν για να στέψουν την περσινή χρονιά μαύρη πρωταθλήτρια; Μάλλον όχι. Γιατί απέναντί της βρίσκει εξίσου ζοφερά σημεία στην ανθρώπινη ιστορία. Οπως το 1349, οπότε η μαύρη πανώλη στέρησε τη ζωή από τον μισό πληθυσμό της Ευρώπης. Ή το 1520, όταν η ευλογιά θέρισε την αμερικανική ήπειρο και σκότωσε το 60%-90% των γηγενών κατοίκων της. Στον περασμένο αιώνα, δύσκολη χρονιά ήταν το 1918, αφού η ισπανική γρίπη εξόντωσε 50 εκατομμύρια ανθρώπους παγκοσμίως. Τα δε χρόνια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, με τον Χίτλερ στην εξουσία, αξίζουν κι αυτά μια διάκριση. Τόσες και τόσες σκοτεινές χρονιές, ωστόσο, με τα δεινά που έφεραν, δεν μπορούν να συγκριθούν, κατά τους επιστήμονες, με το 535, το χειρότερο έτος που βίωσε ποτέ η ανθρωπότητα.

Οπως επισημαίνει ο Μάικ ΜακΚόρμικ, ιστορικός και καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Χάρβαρντ, ειδικός στον Μεσαίωνα, μιλώντας στο περιοδικό «Science», η συγκεκριμένη χρονιά ήταν το ξεκίνημα της χειρότερης περιόδου που θα μπορούσε να ζει κανείς στη Γη. Η χρονιά από τις πρώτες της κιόλας ημέρες έδειξε τα… δόντια της. Μια ανεξήγητη, πυκνή ομίχλη σκέπασε όλο τον πλανήτη βυθίζοντας τα πάντα στο σκοτάδι σε 24ωρη βάση για 18 μήνες. «Ο ήλιος έδωσε το φως του χωρίς φωτεινότητα, όπως το φεγγάρι, καθ’ όλη τη διάρκεια του έτους» έγραψε ο βυζαντινός ιστορικός Προκόπιος, περιγράφοντας την κατάσταση που επικρατούσε στον πλανήτη. O ίδιος επίσης σημείωσε στα κείμενά του πως ο ήλιος την περίοδο εκείνη φαινόταν σαν να είναι σε διαρκή έκλειψη και πως «οι άνδρες δεν ασχολούνταν ούτε με τον πόλεμο ούτε με οτιδήποτε άλλο οδηγούσε στον θάνατο». Ο σύγχρονός του ρωμαίος πολιτικός Κασσιόδωρος έγραψε πως «θαυμάζουμε να μη βλέπουμε σκιές στο σώμα μας το μεσημέρι». Ο ίδιος επίσης σημείωσε πως ο ήλιος είχε ένα γαλαζωπό χρώμα, το φεγγάρι είχε χάσει τη λάμψη του και «οι εποχές φαίνονται να συγχωνεύονται».

Η ψυχρότερη δεκαετία

Στη χειρότερη κατάσταση βρέθηκαν η Ευρώπη, η Μέση Ανατολή και κάποια τμήματα της Ασίας που σχεδόν πάγωσαν. Οι πολύ χαμηλές θερμοκρασίες έφεραν δριμύ χειμώνα κι έχτισαν αυτό που αργότερα οι ειδικοί θα έλεγαν πως ήταν η ψυχρότερη δεκαετία των τελευταίων 2.000 χρόνων. Ακόμα και το καλοκαίρι οι θερμοκρασίες κυμαίνονταν από 1,5 έως 2,5 βαθμούς Κελσίου. Στην Κίνα, συγκεκριμένα, έπεσε χιόνι. «Ηταν μια αρκετά δραστική αλλαγή. Εγινε μέσα σ’ ένα βράδυ. Οι αρχαίοι μάρτυρες του φαινομένου πραγματικά είδαν κάτι. Δεν ήταν υστερικοί ή φαντάζονταν το τέλος του κόσμου», επισήμανε ο ΜακΚόρμικ.

Οπως ήταν φυσικό, οι καλλιέργειες καταστράφηκαν και η πείνα άρχισε να ταλαιπωρεί τους ανθρώπους. Δεν ήταν μάλιστα λίγοι εκείνοι που λιμοκτόνησαν. Οι επιστήμονες σήμερα κάνουν λόγο για τη μεγαλύτερη έλλειψη ψωμιού από το 536 έως το 539. Κι όμως τα δεινά όσων επέζησαν δεν τελείωσαν εκεί. Οπως τώρα στον κορωνοϊό, έτσι και το ψύχος είχε άμεσο αντίκτυπο στην ευρωπαϊκή οικονομία, που δεν ήταν και στα καλύτερά της. Η σειρά των δύσκολων χρόνων συνεχίστηκε το 541 με τη βουβωνική πανούκλα που σκότωσε 100 εκατομμύρια ανθρώπους από τις επαρχίες της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας.

Το συγκεκριμένο διάστημα, για πολλούς ιστορικούς, αποτελεί την αρχή του Μεσαίωνα, και όχι άδικα. Η σκοτεινή περίοδος δεν χαρακτηρίστηκε, όπως φαίνεται, μόνο από την κατάλυση του δυτικού πολιτισμού, αλλά και από την κυριολεκτική έλλειψη του φωτός. Για πολλά χρόνια η προέλευση της ομίχλης αποτελούσε ένα μυστήριο για τους επιστήμονες. Ωστόσο, η ανάλυση που έκανε ο ΜακΚόρμικ με την ομάδα του, εξετάζοντας τους δακτυλίους τριών δέντρων στην Ιρλανδία, κατέληξε πως κάτι περίεργο είχε συμβεί το καλοκαίρι του 536.

Προχωρώντας την έρευνά τους, στράφηκαν στον πάγο. Αναλύοντας κομμάτι πάγου από ελβετικό παγετώνα, άνοιξαν τον δρόμο για την κατανόηση του σκοτεινού φαινομένου της χρονιάς. Μια κατακλυσμική έκρηξη ηφαιστείου στην Ισλανδία σκόρπισε τη στάχτη της σε όλο το βόρειο ημισφαίριο στις αρχές του 535. Τα σύννεφα συνέχισαν να καλύπτουν ένα μεγάλο κομμάτι του πλανήτη μέχρι και τα μέσα του 536. Δύο παρόμοιες εκρήξεις ακολούθησαν το 540 και το 547, ενώ το τελικό πλήγμα στη φονική δεκαετία ήρθε με την πανώλη, στέλνοντας την Ευρώπη σε βαθιά κρίση. «Η Μικρή Εποχή των Πάγων της Υστερης Αρχαιότητας που ξεκίνησε την άνοιξη του 536 διήρκεσε στη Δυτική Ευρώπη έως περίπου το 660 και έως περίπου το 680 στην Κεντρική Ασία. Ηταν η αρχή μιας από τις χειρότερες περιόδους να ζεις, αν όχι η χειρότερη χρονιά», κατέληξε ο ΜακΚόρμικ.

Τελευταία Νέα