Αναζήτηση
«Α, τον ελεεινό. Τι ωραία που βρήκες τον τρόπο να αναγκάσεις έναν άνθρωπο που αγαπάει τους λόγους να κάνει ό,τι του πεις!»
«Τότε γιατί κάνεις κόλπα;»
«Δεν θα κάνω πια».
Είναι ο Σωκράτης και ο Φαίδρος: φιλονικούν στον Ιλισό του 5ου αιώνα π.Χ. μιλώντας τη γλώσσα του 21ου. Υπεύθυνος για αυτή τη (χωρο)χρονική γέφυρα είναι ο μεταφραστής που πριν από τέσσερα χρόνια παρέδωσε μια εξαιρετική απόδοση για τη συναρπαστικότερη εξιστόρηση πολέμου. Με ενδιάμεσο σταθμό την «Ιστορία» του Θουκυδίδη ο Νίκος Μ. Σκουτερόπουλος ξαναπιάνει το νήμα των πλατωνικών διαλόγων με τον «Φαίδρο». Και έτσι η συζήτηση του Σωκράτη με τον νεότερο συμπολίτη του για τη φύση του έρωτα και τα τερτίπια της ρητορικής τέχνης προστίθεται στις προηγούμενες μεταφράσεις: «Λύσις» (1981), «Ευθύφρων» (1982), «Ευθύδημος» (1987), «Ιππίας ελάττων» (1995), «Ιων» (2002), «Χαρμίδης» (2014).
Ο 77χρονος μεταφραστής της «Πολιτείας» και μεταξύ άλλων των Νίτσε, Γκαίτε, Βίνκελμαν και Χάινε αποφεύγει τις φωτογραφίσεις και τις συνεντεύξεις. Τουλάχιστον με την έννοια της συζήτησης ενώπιος ενωπίω. Μόνη λύση, το γραπτό ερωτηματολόγιο. Με τον τρόπο της, είναι μια μέθοδος που ταιριάζει γάντι σε έναν μοναχικό μεταφραστή ο οποίος επί έναν χρόνο ανοιγοκλείνει το Λεξικό των Liddell & Scott –και όχι μόνο –για να αποκρυπτογραφήσει τον πλατωνικό λόγο. Κάπου προς το τέλος του διαλόγου, μάλιστα, δεν μπορεί παρά να ανακαλύπτει κάτι από τη φύση της αποστολής του στα λόγια του Σωκράτη: «Τα γραμμένα λόγια. Θα ‘λεγες ότι σου μιλάνε σαν να είχαν νου, άμα τα ρωτήσεις όμως για κάτι από τα λεγόμενά τους, επειδή θέλεις να το καταλάβεις, αυτά σου λένε μόνο ένα πράγμα, το ίδιο πάντοτε. Κι έτσι και γράφτηκε ένα κείμενο, τσουλάει αδιακρίτως παντού και δεν ξέρει σε ποιους πρέπει να μιλήσει και σε ποιους όχι».
Για την ιστορία, το «τσουλάει παντού» είναι το «κυλινδείται πανταχού». Και το «εθρύπτετο» μεταφράζεται ως «κάνει νάζια». Δεν μπορεί, η επιλογή μιας λέξης κρύβει πίσω της την απόρριψη δεκάδων άλλων. «Χρειάστηκα κάτι περισσότερο από έναν χρόνο» εξηγεί ο Ν. Σκουτερόπουλος. «Και στο διάστημα αυτό υπήρξαν λέξεις και φράσεις που δεν μου έβγαιναν όπως θα τις ήθελα κι έμεναν μετέωρες για ημέρες. Σε κάποιες περιπτώσεις η λύση ερχόταν ξαφνικά σε μια ανύποπτη στιγμή «των θυρών κεκλεισμένων». Το «κάνω νάζια» το έχω πάρει από το Λεξικό των Liddell & Scott. Δεν νομίζω ότι είναι δυσνόητο και ότι θα δυσκόλευε έναν σημερινό νέο».
Συμφωνεί με την άποψη του Δημήτρη Μαρωνίτη, όπως είχε μεταφερθεί παλαιότερα στον γράφοντα, ότι η μετάφραση ευτυχεί όσο λιγότερο νιώθει ο αναγνώστης την παρουσία τού μεταφραστή επί του κειμένου; «Είναι πολύ σωστή αυτή η παρατήρηση. Οταν η μετάφραση είναι στρωτή και κυλάει ανεμπόδιστα, ο αναγνώστης αισθάνεται τελικά ότι και αυτός έτσι θα το μετέφραζε».
Η γενιά του 2015
Σ’ αυτό το πλαίσιο, ένας αρχαίος αιγυπτιακός μύθος μπορεί να αποδειχθεί τόσο σύγχρονος όσο και η εξέλιξη στο Ιντερνετ. Για να το διατυπώσουμε διαφορετικά, πώς ο «Φαίδρος» μπορεί να συναντηθεί με τη γενιά του 2015; «Διαβάζοντας τη συζήτηση του Θαμού, ενός αιγύπτιου θεού ανάλογου με τον ελληνικό Δία, και του Θευθ που είχε εφεύρει τα γράμματα και τη γραφή και πίστευε ότι με αυτό έκανε σοφότερους και με καλύτερο μνημονικό τους Αιγυπτίους, ο Θαμούς αντιτείνει ότι η εφεύρεσή του θα φέρει λήθη, αφού το μνημονικό τους θα πάψει να ασκείται και οι άνθρωποι δεν θα ανακαλούν κάτι στη μνήμη τους από μέσα τους αλλά από κάποια ξένα σημάδια και ότι, επομένως, ο ευρηματικός Θευθ δεν βρήκε της μνήμης το φάρμακο (ούκουν μνήμης) αλλά της υπενθύμισης (αλλά υπομνήσεως). Κάτι ανάλογο φαίνεται να συμβαίνει σήμερα με την τεχνολογική επανάσταση του Διαδικτύου. Οι αδιαμφισβήτητα τεράστιες δυνατότητές του, με το στο έπακρο διευρυμένο πεδίο των πληροφοριών, εμπεριέχουν και ορισμένους κινδύνους που αφορούν άμεσα την κριτική ικανότητα του ανθρώπου. Εχοντας απέναντί του ο άνθρωπος ένα απέραντο πλήθος πληροφοριών και απόψεων, εύκολα είναι δυνατόν η προσπάθειά του να κατασκευάσει ένα νοητικό σχήμα για την ερμηνεία του πραγματικού να τον οδηγήσει σε ερμηνευτικά σχήματα που του προσφέρονται έτοιμα. Αντιθέτως, διευκολύνεται η άκριτη προσφυγή σε έτοιμες πληροφορίες, στην υιοθέτηση ερμηνειών που του προσφέρονται έτοιμες σε αποδοχή δάνειας γνώσης. Η πραγματικότητα συρρικνώνεται έτσι σε έτοιμα δεδομένα».
Ο Σωκράτης εκτός Αθήνας!
Στις όχθες του Ιλισού, κάτω από τον πλάτανο
Ο διάλογος ξεκινάει με την προσπάθεια του Σωκράτη να αντιστρέψει μια παρεξηγημένη αντίληψη που άκουσε ο Φαίδρος από τον Λυσία: ότι «πρέπει να ενδίδει κανείς μάλλον στην επιθυμία κάποιου που δεν είναι ερωτευμένος παρά σε έναν που νιώθει έρωτα». Ειδικά για την περίσταση, ο φιλόσοφος κάνει μια εξαίρεση αφήνοντας τους αγαπημένους δρόμους της Αθήνας. Συναντιέται με τον Φαίδρο στις όχθες του Ιλισού, κάτω από τη σκιά ενός μεγάλου πλάτανου. Η επιλογή της φύσης είναι μοναδική στο έργο του Πλάτωνα, σημειώνει ο μεταφραστής: «Ηδη ο τόπος (Ιλισός) και η ώρα (καταμεσήμερο και κατακαλόκαιρο) διαμορφώνουν το ψυχικό τοπίο του διαλόγου. Ο μύθος του Βορέα και της Ωρείθυιας στο 229b – 230a (σ.σ. η αρπαγή της κόρης του Ερεχθέως από τον θεό του βόρειου ανέμου) διακοσμεί μυθικά τον χώρο με τρόπο που θυμίζει ζωγραφικό πίνακα. Αλλά και το παραμύθι πάλι στο 258e – 259d για τα τζιτζίκια και τις Μούσες που ήταν κάποτε άνθρωποι αποτελεί και αυτό μια τέτοια στοχευμένη αναφορά». Ο Σωκράτης εμφανίζεται μαγεμένος από την ομορφιά του τοπίου, μιλάει για τα άνθη της λυγαριάς «που κάνει τον τόπο να ευωδιάζει» και ξαπλώνει κάτω στη χλόη για ν’ ακούσει τον Φαίδρο. Μια σχεδόν «ρομαντική» περιγραφή, σημειώνει στην εισαγωγή ο Ν. Σκουτερόπουλος, που όμοιά της δεν υπάρχει στον Πλάτωνα κι είναι κάτι σπάνιο και σε όλη την αρχαία ελληνική γραμματεία.
Πλάτων
Φαίδρος
Εισαγωγή – μετάφραση – σημειώσεις Ν.Μ. Σκουτερόπουλος
Εκδ: Πόλις, 2015, σελ. 211, Τιμή 22 ευρώ
