«Κοιτάζοντας την άβυσσο»: έτσι περιέγραφε, σε ένα άρθρο του, ο Charles Grant την κατάσταση της Ευρωπαϊκής Ένωσης μετά τα «όχι» της Γαλλίας και της Ολλανδίας στο Ευρωσύνταγμα. Τo πρόσφατο «όχι» των Ιρλανδών στη Συνθήκη της Λισαβώνας βύθισε εκ νέου τις ευρωπαϊκές ελίτ σε προβληματισμό για το μέλλον της Ε.Ε. Ο βαρύς και δυσκίνητος μηχανισμός της υπογραφής και επικύρωσης μιας νέας Συνθήκης (που προϋποθέτει τη συμφωνία και των 27 κρατών-μελών) έχει ήδη μπλοκαριστεί δύο φορές (το 2005 και το 2008), αναδεικνύοντας τα προβλήματα δυσκαμψίας που αντιμετωπίζει η Ευρώπη των 27 εταίρων.

Επιπλέον, η διαμόρφωση μιας παράδοσης δημοψηφισμάτων (σε ορισμένες τουλάχιστον χώρες) όχι μόνο καθιστά τη διαδικασία των επικυρώσεων αβέβαιη αλλά και αποκαλύπτει τα κενά λαϊκής στήριξης που έχει δημιουργήσει η παρούσα μορφή του ευρωπαϊκού εγχειρήματος. Η στρατηγική της «ανανέωσης μέσω των Συνθηκών», η οποία οδήγησε στην αναγέννηση της ευρωπαϊκής ενοποίησης κατά την περίοδο 1985-2000, φαίνεται να έχει απολέσει την προωθητική δυναμική της. Η «μαγική» ικανότητα της Ευρώπης να υπερβεί το κλασικό δίλημμα εμβάθυνση ή διεύρυνση, συνδυάζοντας με επιτυχία, επί είκοσι και πλέον χρόνια, την εμβάθυνση με τη διεύρυνση, σήμερα έχει πάψει να λειτουργεί. Ως συνέπεια, η Ε.Ε. βρίσκεται σε κρίση. Η πολιτική και πνευματική αμφιβολία που χαρακτηρίζει τη σημερινή φάση της ολοκλήρωσης συμπυκνώνεται στο ερώτημα «πού πηγαίνει η Ευρώπη και για ποιον σκοπό».

Καθώς πολλοί αναζητούν τους δρόμους αναζωογόνησης της ολοκλήρωσης, οι ιδέες της Ευρώπης των «πολλών ταχυτήτων», της «a la carte Ευρώπης» ή της Ευρώπης των «ομόκεντρων κύκλων» επανέρχονται στο προσκήνιο. Παρά το διαφορετικό και όχι πάντα σαφές περιεχόμενό τους, οι πιο πάνω ιδέες περιγράφουν μια κατάσταση «διαφοροποιημένης ολοκλήρωσης»: κάποια κράτη θα μπορούν να υιοθετήσουν (συνολικά ή σε επιμέρους τομείς πολιτικής) μορφές προωθημένης συνεργασίας, την ίδια στιγμή που κάποια άλλα, είτε γιατί δεν το επιθυμούν είτε γιατί δεν το μπορούν, θα περιοριστούν σε μια ολοκλήρωση αργών ρυθμών. Σύμφωνα δε με μια πιο επιθετική- αν και πιο δύσκολα υλοποιήσιμη- εκδοχή, μια πρωτοπορία

Η ΑΥΞΗΜΕΝΗ ΠΟΛΙΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ

της ευρωπαϊκής ενοποίησης καθιστά πλέον την Ε.Ε. τμήμα της εσωτερικής πολιτικής και δημιουργεί, αργά αλλά σταθερά, μια βαθιά διαιρετική τομή

εθνικών κρατών (με επίκεντρο τον άξονα Γαλλίας και Γερμανίας, αλλά και τις χώρες της Μπενελούξ και την Ισπανία) θα δημιουργήσουν έναν «σκληρό πυρήνα», ωθώντας έτσι και άλλες χώρες να εισέλθουν στο παιχνίδι της «προωθημένης ολοκλήρωσης» (ο σκληρός πυρήνας δεν θα αποτελεί ένα κλειστό κλαμπ).

Φυσικά, η Ευρώπη των πολλών ταχυτήτων ήδη- σε έναν βαθμό- προβλέπεται από τις Συνθήκες και υλοποιείται (η ζώνη Ευρώ, η ζώνη Σέγκεν, επιμέρους συνεργασίες στους τομείς της έρευνας, της Άμυνας κ.λπ.). Ωστόσο, οι μέχρι τώρα συνεργασίες ενός αριθμού (όχι όλων των) κρατών αποτελούν μάλλον την «εξαίρεση» παρά τον κανόνα καιπροπάντων- δεν έχουν δημιουργήσει πρωτοπορίες ή μέλη δεύτερης τάξης. Δεν έχουν δημιουργήσει, ακριβώς γιατί βρίσκονται σε εμβρυακή μορφή, μια νέα εσωτερική δυναμικήκαι μια νέα κατανομή ισχύος.

Η αυξημένη πολιτικοποίηση της ευρωπαϊκής ενοποίησης (προϊόν των Συνθηκών της δεκαετίας του 1990) καθιστά πλέον την Ε.Ε. τμήμα της εσωτερικής πολιτικής και δημιουργεί, αργά αλλά σταθερά, μια βαθιά διαιρετική τομή (υπέρ ή κατά της Ε.Ε.). Το «ευρωπαϊκό ζήτημα» αποτελεί ένα νέο επίμαχο διακύβευμα στο εσωτερικό των ευρωπαϊκών κοινωνιών. Το θεσμικό «κλείδωμα» των νεο-φιλελεύθερης έμπνευσης πολιτικών (οι αποφάσεις του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου αλλά και οι επεξεργασίες της Επιτροπής έχουν αποφασιστικά συμβάλει σε αυτό) επιτείνει τις κοινωνικές και ταξικές διαφοροποιήσεις γύρω από το «ευρωπαϊκό ζήτημα», διαιρεί την εκλογική βάση των εθνικών πολιτικών κομμάτων, κυρίως των σοσιαλδημοκρατικών (φαντάζεται κανείς, εάν γινόταν δημοψήφισμα στην Ελλάδα, όπως πρότεινε η ηγεσία του ΠΑΣΟΚ, τι θα γινόταν στην εκλογική βάση του κόμματος;) και ενδυναμώνει τις τάσεις σύγκλισης των μεγάλων συστημικών κομμάτων.

Μπορεί η βαθμιαία συγκρότηση μιας Ευρώπης πολλών ταχυτήτων να δώσει, χωρίς τροποποίηση των Συνθηκών, απάντηση στο «ευρωπαϊκό ζήτημα»; Μόνον εν μέρει, μόνον αποσπασματικά, μόνον υπό τη μορφή μικρών παραδειγμάτων (που αρκετοί όμως θα τρέξουν να μιμηθούν). Μπορεί, ωστόσο, να διαμορφώσει ευνοϊκές συνθήκες για μια νέα δυναμική και, προπάντων, για την επίλυση του τεράστιου προβλήματος της ευρωπαϊκής ηγεσίας (η σημερινή Ευρώπη είναι μια υπερδύναμη χωρίς ηγεσία). Ωστόσο, για να επιλυθεί, μέσω των πολλαπλών ταχυτήτων ή των ομόκεντρων κύκλων, το πρόβλημα της ηγεσίας απαιτούνται ιδιαίτερα τολμηρές ηγετικές πρωτοβουλίες, απαιτείται ένας συνεκτικός ηγετικός πυρήνας κυβερνήσεων και προσώπων ικανών να επιβάλλουν, με κινήσεις υψηλής δεξιοτεχνίας, την Ευρώπη των πολλών ταχυτήτων. Στην ουσία, για να επιλυθεί το πρόβλημα της ηγεσίας, απαιτείται ισχυρή ηγεσία! Στα μαθηματικά δεν εξηγείται το ζητούμενο διά του ζητουμένου. Στη δύσκολη εξίσωση της Ευρώπης, έτσι δείχνει η ιστορία της ευρωπαϊκής ενοποίησης, όλα είναι πιθανά. Δεν είναι όμως εξίσου πιθανά.

Ο Γεράσιμος Μοσχονάς είναι επίκουρος καθηγητής Συγκριτικής Πολιτικής στο Πάντειο Πανεπιστήμιο

Τελευταία Νέα