Από τους δύο τελευταίους μήνες του 2002 κρατάμε στα χέρια μας συγκεντρωτικές

εκδόσεις του συνόλου ποιητικού (λυρικού) έργου δύο σημαντικότατων ποιητών, του

Οδυσσέα Ελύτη και του Νίκου Φωκά. Τα δύο περιεκτικότατα και παρά ταύτα κομψά

βιβλία, συγκρίσιμα από πολλές απόψεις, εμφανίζουν πολλά κοινά σημεία που

ανταποκρίνονται ικανώς στο βαθύτερο χαρακτήρα της μιας και της άλλης ποίησης.

Ανάμεσα σ’ αυτά ξεχωριστή σημασία έχει το γεγονός ότι και οι δύο τόμοι

φιλοξενούν ειδικά, σχετικώς εκτενή, «σημειώματα» για ποικίλες και σε διάφορα

επίπεδα διορθώσεις επί των πρώτων ή/ και παλαιότερων εκδόσεων των συλλογών. Το

υπερδισέλιδο «Σημείωμα του (τυπογραφικού) επιμελητή» υπογράφει στην έκδοση

Ελύτη ο Γιάννης H. Χάρης. Σημειώνει μεταξύ άλλων, τα οποία θα μας απασχολήσουν

άλλοτε κι αλλού: «Κατά τα λοιπά, οι αλλαγές περιορίστηκαν στη σιωπηρή διόρθωση

προφανών τυπογραφικών αβλεψιών». Μια τέτοια «αβλεψία» (τα εισαγωγικά

απαραίτητα), τον αρχαιοπινή ρηματικό τύπο «σκαραδαμύσανε» (τα μάτια των

γυναικών) συνέβη να υποδείξω και να αποδώσω σε σκόπιμο αντιγραμματισμό εδώ και

έντεκα χρόνια, ζώντος του ποιητή («H γραμματική της τρομοκρατίας», «TA NEA»,

12.7.1991) χωρίς έκτοτε, παρά τις επανειλημμένες εκδόσεις της συλλογής στην

οποία ανήκει το γλώσσημα, να επιχειρηθεί διόρθωση. Την αποκατάσταση στην

γραμματικώς ορθή μορφή («σκαρδαμύσανε») – ο πειρασμός είναι μεγάλος –

αποτόλμησε ο ιδιαίτερα επιρρεπής στην τυπολογική ορθοέπεια επιμελητής της

έκδοσης Ελύτη, χωρίς να επικαλεστεί κανένα στήριγμα ή ένδειξη για τη βούληση

του ποιητή. Την «διόρθωση» ήλεγξα με την επιφυλλίδα «H τρομοκρατία της

γραμματικής» («TA NEA» 17.4.2003) για να προκληθεί, όχι χωρίς κάποια δυστοκία,

μακρά αρθρογραφία από τον Γιάννη H. Χάρη στην ίδια αυτή εφημερίδα (τελευταία

συνεργασία 14-15.6.2003) προσανατολισμένη κυρίως στις διορθώσεις μεταφράσεων.

Επειδή ο «θεωρητικός» χαρακτήρας που προσέδωσε ο γνωστότατος επιμελητής στη

μονομερή για την ώρα συζήτηση δεν επέτρεψε να απαντήσει στη συγκεκριμένη και

αναιτιολόγητη διόρθωση και εν όψει, επιτέλους, του νέου του άρθρου για την

έκδοση Ελύτη, ας μου επιτραπεί να υποδείξω μια, καθόλου αμελητέα, συνέπεια της

διορθωτικής μανίας που κυριεύει συχνά τους γραμματικούς στην αμφίθυμη σχέση

τους με τους ποιητές (οι σωστοί τεχνολόγοι και τον Όμηρο πιάνουν κάποτε, κατά

τη γνωστή ρήση, στον ύπνο, αλλά δεν παρεμβαίνουν ούτε στα όνειρά τους ούτε

στον ξύπνο τους!). H συνέπεια: ο επιμελητής διορθώνοντας το «σκαραδαμύσανε»

στο μορφολογικά τυπικότερο αλλά ποιητικά αδρανές «σκαρδαμύσανε», δηλαδή

αποσύροντας το παρέμβλητο και σκανδαλιστικό «α», ισοπεδώνει και αφανίζει,

οπτικά και ακουστικά, το αναγεγραμμένο και συνακουόμενο όνομα ΑΔΑΜ (και –

γιατί όχι – το ρήμα ΑΔΑΜυ(ί)ζω: «Ώρες πέρασαν ώσπου κάποια στιγμή, των

γυναικών τα μάτια σκαρΑΔΑΜύσανε». Αν τώρα ο Ελύτης είχε ή όχι επίγνωση του

«αναγράμματος» είναι το λιγώτερο που ενδιαφέρει. Δυστυχώς ο Γιάννης H. Χάρης

επιβάλλει στην έκδοση και ανομολογεί στο «σημείωμά» του και άλλες ατυχέστατες

διορθώσεις. Έτσι στον «Μικρό ναυτίλο», επικαλούμενος αορίστως το «προσωπικό

αντίτυπο του ποιητή», ως εάν αρκούσε αυτό για να αντικαταστήσει κάτι που ίσως

έκρινε κακόζηλο με άλλο πιθανώς κακοζηλότερο – ο ίδιος ή και ο ποιητής -,

διορθώνει τη λέξη «φιστίκι» (που είναι σχήμα και καρπός και σπέρμα και

περίβλημα και χρώμα κ.ά.) σε «φιστικί» που είναι κυρίως απόχρωση, τη στιγμή

που η σύμφραση απαιτεί στερεά πράγματα: βότσαλο αναμμένο, πατήματα του ανέμου

στα φύλλα, μια μετόπη, τρούλλος.

Πιστεύω ότι δεν υπάρχει αναγνώστης που θεωρεί τις λεπτομέρειες αυτές

παρονυχίδες. Στην ποίηση και το τελευταίο ν και η παραμικρή κεραία και το

ελαχιστότατο σημείο στίξης, αν δεν κλονίζουν πάντοτες εσωτερικές ισορροπίες

του ποιήματος, προκαλούν απώλειες νοήματος και ποιητικότητας. Αυτό θα το δούμε

καθαρά περνώντας στο δεύτερο τόμο που περιέχει τις 12 «Ποιητικές συλλογές 1954

– 2000» του Νίκου Φωκά (ύψιλον – βιβλία).

H συγκεντρωτική αυτή παρουσίαση ενός ακραιφνούς ποιητικού – το τονίζω – έργου

έρχεται για να κρίνει και να κριθεί την κατάλληλη στιγμή – τη στιγμή που οι

περί τον Κώστα Γ. Παπαγεωργίου απερίσκεπτοι γραμματολόγοι και άμουσοι

ανθολόγοι εξακολουθούν να αυτοδιασύρονται αποδεχόμενοι βραβεία που δεν τους

ανήκουν και αφήνοντας εκτός ανθολογιών γνησιότατους θεράποντες της ποίησης και

ποιητές πρωτίστως. Στο βιβλίο του Φωκά το «Σημείωμα για την έκδοση» συντάσσει

και υπογράφει ο ίδιος ο ποιητής (την επιμέλεια ασκεί ο Άρης Μπερλής). Σε

αντίθεση με τον τόμο για τον Ελύτη, ο Φωκάς επιφέρει διορθώσεις και εισάγει

δεύτερες γραφές (ιδίως σε παλαιότερα ποιήματα). Γράφει: «οι αλλαγές αυτές,

αλλού σοβαρότερες αλλού πιο ρηχές, αφορούν σε λέξεις ή και στίχους

ολόκληρους». Το τι μπορεί να σημαίνει αυτό, θα το δούμε στη συνέχεια.

Ο Ανδρέας Μπελεζίνης είναι φιλόλογος, κριτικός της λογοτεχνίας.

Τελευταία Νέα