Η πιο χαρακτηριστική έννοια που αποδίδει το νόημα της θρησκείας είναι η

ενότητα. Θρησκεία είναι η σχέση του ανθρώπου με το θείο, ένας τρόπος αναφοράς

τού ανθρώπινου στο θεϊκό στοιχείο της πραγματικότητας.

Η λατινική λέξη religio δηλώνει σύνδεση, δεσμό, ένωση (relegere, religare) και

ο ελληνικός όρος «θρησκεία» παραπέμπει στο «θρώσκω» συνδηλώνοντας τη φορά προς

τα άνω, την αναφορά, τη σχέση.

Η θρησκεία είναι συνώνυμο της ενότητας. Σχετίζει θείο και ανθρώπινο, ενώνει

άνθρωπο και συνάνθρωπο, ενοποιεί το υλικό και το πνευματικό, ενίζει την ψυχή

με το σώμα, αναφέρει το ορατό στο αόρατο. Η ενότητα ως η κατ’ εξοχήν κεντρική

ιδέα της θρησκείας ενέχει μια διττή συνέπεια, θετική και αρνητική.

Η θρησκεία έχει το θετικό προσόν να δίνει νόημα στη ζωή του ατόμου, να το

ενσωματώνει στην κοινότητα των ομοδόξων και να το συσσωματώνει σε μια μείζονα

συνάφεια. Ο άνθρωπος λυτρώνεται από τη μοναξιά και την απομόνωση και

απελευθερώνεται από την αλλοτρίωση και την αποξένωση. Από την ενότητα

εκπηγάζουν οι σημασίες των πραγμάτων, προτιμήσεις σε αξίες ζωής, ιεραρχήσεις

στις ανάγκες του βίου, κοσμοεικόνες και βιοθεωρίες.

Η ενότητα ως σπονδυλική στήλη της θρησκείας εμβιώνεται σε δύο άξονες, έναν

οριζόντιο μέσα στον χώρο κι έναν άλλον, κατακόρυφο μέσα στον χρόνο. Η ενότητα

στον χώρο συνιστά την κοινότητα. Κάθε θρησκεία συγκροτεί κοινότητα πιστών

(εβραϊκή «συναγωγή», χριστιανική «εκκλησία», ισλαμική «ούμα», βουδιστική

σάνγκα» κ.ά.) που επιτελεί τη λατρεία («λειτουργία» – λαού έργο) και ερμηνεύει

ιερά κείμενα (Εβραϊκή Βίβλος, χριστιανική Αγία Γραφή, ισλαμικό Κοράνι κ.λπ.).

Κοινωνικότητα, συλλογικότητα, ομαδικότητα, ίσως ακόμα σε μερικές περιπτώσεις

και μαζικότητα αποτελούν αναφαίρετα στοιχεία κάθε θρησκείας ως απόρροια της

οριζόντιας ενότητας μέσα στον χώρο.

Η κατακόρυφη ενότητα μέσα στον χρόνο είναι η παράδοση. Κάθε θρησκεία έχει

παράδοση, δηλαδή σώμα ερμηνειών των ιερών κειμένων της με βιογραφήσεις του

ιδρυτή της και καταγραφή της διδαχής του. Η θρησκεία είναι αναπόσπαστα και

αναπόφευκτα δεμένη με την παράδοση εξαιτίας της ενότητας ως συνοχής μέσα στον

χρόνο. Η τήρηση της παράδοσης και η συντήρηση προσιδιάζουν στη θρησκεία πιο

πολύ από ό,τι ο νεωτερισμός, η καινοτομία, η ριζοσπαστικότητα. Η ανανέωση

παραμένει αίτημα που βρίσκει αντιστάσεις στην παράδοση. Έτσι γεννιέται η

πόλωση συντηρητισμού – φιλελευθερισμού.

Η αρνητική όψη της ενότητας ως θεμελιακής αρχής κάθε θρησκείας συνίσταται στην

κλειστότητα που συνοδεύει την παράδοση και την κοινότητα. Η ενότητα στον χώρο

(κοινότητα) επιβάλλει διχασμούς (πιστοί – άπιστοι, περιούσιος λαός – έθνη),

προβλέπει απαγορεύσεις (εντολές, νόμος, «ου», «μη», «πρέπει» κ.λπ.) και αγνοεί

το δικαίωμα στην αλλαξοπιστία. Κάθε ενότητα, θρησκευτική ή όχι, συνεπάγεται

κλειστότητα.

Η παράδοση χάρη στην κλειστότητα διασφαλίζει τη συνέχεια και τη συνέπεια,

δηλαδή χορηγεί ταυτότητα. Το ενιαίο διατηρείται σαν κλειστό σώμα. Εάν γίνει

ανοιχτό σύστημα, τότε διακινδυνεύει την ταυτότητά του. Η κλειστότητα είναι ο

φόρος της ενότητας. Όποιος θέλει ενότητα, καταβάλλει το τίμημα της

κλειστότητας και έτσι εισπράττει συνέχεια και συνέπεια, δηλαδή «αγοράζει»

ταυτότητα!

Η κλειστότητα όμως είναι το «αγκάθι» κάθε θρησκείας, ιδίως στη σύγχρονη

κοινωνία. Η ενότητα είναι ευπρόσδεκτη, αλλά η κλειστότητα είναι αφόρητη. Ο

κύκλος καταντά κλοιός. Οι δεσμοί που ενώνουν γίνονται δεσμά που αλυσοδένουν. Ο

προστάτης αναγορεύεται δυνάστης. Η παράδοση παύει να είναι παράδεισος πια!

Έτσι η θρησκειοποίηση μιας κοινωνίας ακολουθείται από την εκκοσμίκευσή της,

όπως η κοινωνικοποίηση κάθε ανθρώπου συνοδεύεται από την εξατομίκευσή του. Δύο

δυνάμεις, η κεντρομόλος θρησκευτικότητα και η κεντρόφυγος κοσμικότητα,

συναγωνίζονται και εναλλάσσονται αενάως.

Ιδεώδης κατάσταση είναι εκείνη την οποία επιλέγει ελεύθερα, συνειδητά και

εκούσια κάθε μέλος της κοινωνίας μας για τον εαυτό του ανά πάσα στιγμή.

Μοναδική μέριμνα του κράτους και της πολιτείας είναι να παρέχει ίσες ευκαιρίες

στη θρησκευτικότητα και την κοσμικότητα επεμβαίνοντας σε μία μόνο περίπτωση:

όταν απειλείται η ελευθερία του ανθρώπου.

Ανώτερη και πολυτιμότερη από την ενότητα είναι και παραμένει πάντοτε η

ελευθερία. Ανθρωπιά του ανθρώπου είναι η ελευθερία του. Γι’ αυτόν τουλάχιστον

τον λόγο προέχει η διαφύλαξη της ελευθερίας πιο πολύ και από τη διάσωση της

ενότητας πάσης μορφής, θρησκευτικής ή μη.

Ο Μάριος Μπέγζος είναι αναπληρωτής καθηγητής Συγκριτικής Φιλοσοφίας της

Θρησκείας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.