Μελέτες για την περίοδο της Κατοχής και του Εμφυλίου υπάρχουν πια αρκετές. Ειδικότερα όμως για το θέμα των Δεκεμβριανών τα πράγματα είναι διαφορετικά. Πέρα από μαρτυρίες πρωταγωνιστών, πέρα από εκτενείς αναφορές σε γενικότερα έργα ή άρθρα σε συλλογικούς τόμους, οι επιστημονικές μελέτες που επικεντρώνονται στα γεγονότα εκείνου του φοβερού μήνα είναι μόλις δύο. Η πρώτη, βασισμένη στα αμερικανικά αρχεία, είναι του Τζον Ιατρίδη και εκδόθηκε το 1974. Η δεύτερη κυκλοφόρησε αυτή την εβδομάδα και είναι ενός ιστορικού της νεότερης γενιάς, του Μενέλαου Χαραλαμπίδη. Λέγεται «Δεκεμβριανά 1944. Η μάχη της Αθήνας» (Εκδ. Αλεξάνδρεια) και τα καινούργια στοιχεία που φέρνει είναι πολλά.

Βρετανικά αρχεία

Ο ένας βασικός λόγος είναι ότι για πρώτη φορά χρησιμοποιήθηκαν τα βρετανικά αρχεία –η Βρετανία πρωταγωνίστησε στα γεγονότα. Επίσης, ότι για πρώτη φορά έγινε συστηματική μελέτη και χρήση των αρχείων της Διεύθυνσης Ιστορίας Στρατού, επίσης του τμήματος των αρχείων του Κομμουνιστικού Κόμματος που είναι ανοιχτό στους ερευνητές, της Ιατροδικαστικής Υπηρεσίας Αθηνών (επίσης πολύ σημαντική πηγή) και άλλων διάσπαρτων αρχείων αλλά και πρωτότυπων προφορικών μαρτυριών.

Ο δεύτερος βασικός λόγος είναι ότι στις προϋπάρχουσες μελέτες και άρθρα η έμφαση ήταν στην πολιτική διάσταση των γεγονότων, ενώ στο βιβλίο αυτό δίνεται μεγάλο βάρος και στη στρατιωτική διάσταση. Καταγράφονται αναλυτικά και κατά τρόπο καταιγιστικό, τετράγωνο τετράγωνο που λέει ο λόγος, όλες οι συγκρούσεις, όλες οι πολεμικές επιχειρήσεις του Δεκεμβρίου. Και ταυτόχρονα αναζητούνται οι αιτίες και λαμβάνεται υπόψη και το διεθνές πλαίσιο.

Χάρη ιδιαίτερα στη για πρώτη φορά συστηματική –και πολύμοχθη –μελέτη των αρχείων της Ιατροδικαστικής Υπηρεσίας Αθηνών, σε συνδυασμό με τη μελέτη άλλων μικρότερων αρχείων, ο συγγραφέας κατάφερε να υπολογίσει τον αριθμό των θυμάτων που συνολικά ήταν ανάμεσα στις 3.000 – 4.000: περί τους 1.200 εκτελεσθέντες από την Πολιτοφυλακή και τον ΕΛΑΣ στην Αθήνα και στα περίχωρα (δεν υπολογίζονται οι εκτελεσθέντες στην περιοχή Πειραιά), περισσότεροι από 1.000 μαχητές του ΕΛΑΣ και κάπου 500 άμαχοι σκοτωμένοι από τους βρετανικούς όλμους και βομβαρδισμούς. Ανάμεσα στους τελευταίους πολλοί ηλικιωμένοι αλλά και μικρά παιδιά: 13 παιδιά κάτω των 12 ετών βρέθηκαν νεκρά μόνο στις ανατολικές συνοικίες, φέροντας τραύματα από οβίδες. Δεν έχει ακόμα απολύτως εξακριβωθεί ο αριθμός των υπόλοιπων σκοτωμένων αμάχων και των απωλειών της κυβερνητικής πλευράς.

Το πιο πλούσιο κομμάτι της έρευνας ήταν αυτό στα βρετανικά αρχεία. «Οι αναφορές ήταν συνεχείς και αναλυτικές, κάπου είκοσι έγγραφα ανά ημέρα. Σου δίνουν απόλυτη ακτινογραφία της μάχης της Αθήνας. Και στη Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού υπάρχει αρκετό υλικό. Από τον ΕΛΑΣ έχουμε το σύνολο των διαταγών, δεν έχουμε όμως το αρχείο της Εθνικής Πολιτοφυλακής που είναι και το πιο ενδιαφέρον. Το κατάσχεσαν οι κρατικές υπηρεσίες ασφαλείας και έκτοτε η τύχη του αγνοείται. Η έλλειψή του είναι σημαντική γιατί μας στερεί στοιχεία για την ταυτότητα των εκτελεσμένων αλλά και για τους λόγους της εκτέλεσής τους».

Ο Μενέλαος Χαραλαμπίδης λέει ότι τα Δεκεμβριανά, παρά τα στοιχεία μοναδικότητας που έχουν στον ευρωπαϊκό χώρο, δεν πρέπει να τα βλέπουμε αποκομμένα από το διεθνές πλαίσιο: «Οι Βρετανοί θέλουν γενικά να επαναφέρουν παντού το προπολεμικό σύστημα που βρισκόταν στην εξουσία. Το πρόβλημά τους είναι ότι έχουν αναδειχθεί νέες δυνάμεις από την Αντίσταση. Δυνάμεις που σε όλη την Ευρώπη μετασχηματίζονται σε πολιτικούς φορείς, καθώς το αίτημα για πολιτική αλλαγή είναι διάχυτο. Τα Δεκεμβριανά, βέβαια, είναι μοναδική περίπτωση κατά την οποία συγκρούονται συμμαχικές δυνάμεις μεταξύ τους. Αλλά θα ήταν και λάθος αν το βλέπαμε ως μεμονωμένο γεγονός. Αντίστοιχα επεισόδια μικρής κλίμακας είχαμε μία εβδομάδα νωρίτερα στις Βρυξέλλες (είχε περικυκλωθεί η Βουλή, όπως κι εδώ), άλλα στη Ρώμη –συγκρούσεις βασιλικών με κομμουνιστές και σοσιαλιστές –ενώ ταραχές υπήρξαν και στην Πολωνία.

Οχημα των Βρετανών για τη σταδιακή επαναφορά των παλαιών καθεστώτων ήταν οι κυβερνήσεις εθνικής ενότητας με τη συμμετοχή και των αριστερών δυνάμεων. Με την προοπτική να ξεχωρίσουν τους σοσιαλιστές από τους κομμουνιστές και τα κομμουνιστικά στοιχεία σιγά σιγά να απομονωθούν.

Οι ελεύθερες εκλογές

Στην αντίπερα όχθη και στις συνθήκες αυτές, κύριος στόχος του ΚΚΕ ήταν να κρατήσει τη συνοχή του εαμικού μετώπου. Γιατί μέσω του ΕΑΜ είχε βρει πρόσβαση στις μάζες. Για το ΚΚΕ η συνοχή του ΕΑΜ ήταν πρωταρχικός πολιτικός στόχος και στην Κατοχή και στα Δεκεμβριανά. Ηδη από τις αρχές του 1943 είχε παραμερίσει την επαναστατική λύση επειδή το ΕΑΜ είχε μαζικοποιηθεί και έβλεπε ότι μπορούσε να πάρει την εξουσία με εκλογές. Ζητούμενο για το ΚΚΕ ήταν, λοιπόν, η διενέργεια ελεύθερων εκλογών και ελεύθερου δημοψηφίσματος για το πολιτειακό.

Υπήρχε στην κοινωνία ένα γενικότερο αίτημα, μετά τον πόλεμο να μην ξαναγυρίσουμε σε ό,τι μας οδήγησε στον ναζισμό και τον φασισμό. Πόσω μάλλον που οι παλαιοί πολιτικοί περνούσαν τον πόλεμο στο εξωτερικό αποκομμένοι από τις εσωτερικές κοινωνικοπολιτικές εξελίξεις. Υπήρχε απαξίωση του προπολεμικού πολιτικού προσωπικού και του βασιλιά. Υπήρχε η εικόνα ότι έξω ασχολούνται μόνο με τις μικροκομματικές ισορροπίες. Κάτι που περιγράφεται γλαφυρά στις βρετανικές εκθέσεις που αναφέρονται συνέχεια στην ανεπάρκεια του ελληνικού πολιτικού συστήματος και την πολυδιάσπασή του. Θεωρούσαν οι Βρετανοί ότι οι έλληνες πολιτικοί είχαν αναθέσει τις μάχες στους ίδιους ενώ εκείνοι ασχολούνταν με τη θέση τους στην μεταπολεμική πολιτική ζωή. Μάλιστα οι Βρετανοί είχαν δυσκολία να βρουν μια προσωπικότητα του αστικού χώρου που θα συσπείρωνε είτε το Κέντρο είτε τη Δεξιά. Ακόμη και την ώρα των μαχών στα Δεκεμβριανά, ο Γ. Παπανδρέου ίδρυε κόμμα».

Η Κατοχή ήταν μια πολύπλευρη κρίση

Η Κατοχή, λέει ο Μενέλαος Χαραλαμπίδης, ήταν, τηρουμένων των αναλογιών, όπως και σήμερα, μια πολύπλευρη κρίση. Πέρα από τον πόλεμο, είχε στοιχεία κρίσης οικονομικής και κοινωνικής. «Η αδυναμία να διαχειριστούν την κρίση τα δύο κόμματα εξουσίας μετατόπισε τη διαχωριστική γραμμή από το εσωτερικό του αστικού χώρου στο σύνορο του αστικού κόσμου με την Αριστερά. Τα Δεκεμβριανά έχουν ως βασική αιτία την αναντιστοιχία όσων συνέβαιναν σε διεθνές επίπεδο με το γεγονός ότι ισχυρότερη πολιτική και στρατιωτική δύναμη στην Ελλάδα ήταν το ΕΑΜ. Και το σημείο που προκάλεσε τη σύγκρουση ήταν η συγκρότηση του Εθνικού Στρατού. Τότε γινόταν λόγος για αφοπλισμό των αντάρτικων ομάδων, δηλαδή του ΕΛΑΣ και του ΕΔΕΣ. Το ΕΑΜ έβλεπε ότι θα μεσολαβούσαν κάποιοι κρίσιμοι μήνες ώς τη συγκρότηση του Εθνικού Στρατού, στη διάρκεια των οποίων οι μόνοι ένοπλοι θα ήταν η εκκαθαρισμένη (από δημοκρατικούς) φιλοβασιλική Ορεινή Ταξιαρχία και ο Ιερός Λόχος. Επίσης τα Σώματα Ασφαλείας και οι βρετανικές δυνάμεις. Η πρόταση του ΕΑΜ ήταν αφοπλισμός όλων των ελληνικών στρατιωτικών δυνάμεων και η δημιουργία μιας ισάριθμης με την Ορεινή Ταξιαρχία δύναμης του ΕΛΑΣ που θα πολεμούσε τους Γερμανούς σε Κρήτη και Δωδεκάνησα. Οι Βρετανοί ήταν ανυποχώρητοι. Ηθελαν φιλοβρετανική κυβέρνηση με ή χωρίς βασιλιά. Αν πρέπει πάντως να βρούμε μια ομάδα που από την αρχή επεδίωκε τη σύγκρουση αυτή, ήταν η φιλομοναρχική Δεξιά, γιατί σε περίπτωση δημοψηφίσματος για τη βασιλεία τα δεδομένα ήταν αρνητικά».

Συνέδριο και περίπατος

Στις 12 και 13 Δεκεμβρίου οργανώνεται συνέδριο με τίτλο «Δεκεμβριανά 1944. Το παρελθόν και οι χρήσεις του» στο Αμφιθέατρο Ιωάννης Δρακόπουλος, στο κεντρικό κτίριο Πανεπιστημίου Αθηνών (Προπύλαια). Διοργάνωση: Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας – Φόρουμ Κοινωνικής Ιστορίας. Την Κυριακή 14 Δεκεμβρίου θα πραγματοποιηθεί ιστορικός περίπατος στο κέντρο της Αθήνας με θέμα: «Αναζητώντας τα ίχνη των Δεκεμβριανών. Μια ιστορική περιήγηση στο κέντρο της Αθήνας (Εξάρχεια – Ομόνοια – Μεταξουργείο)». Η περιήγηση θα έχει ξεναγό τον Μενέλαο Χαραλαμπίδη. Συνάντηση στις 11.30 στην Πλατεία Κάνιγγος. Θα ακολουθήσει προβολή σπάνιων φωτογραφιών και συζήτηση στο Αμφιθέατρο του 9.84 στην Τεχνόπολη με συντονιστή τον Ηλία Νικολακόπουλο.

Τελευταία Νέα