Κάθε λεπτό, ένα κτίριο στην Ευρώπη κατεδαφίζεται. Μαζί με αυτό καταστρέφονται θέσεις εργασίας, οι συλλογικές αναμνήσεις, το περιβάλλον. Ο γερμανός αρχιτέκτονας Ολαφ Γκράβερτ, ο οποίος σχεδιάζει, γράφει, διδάσκει και μιλά για την αρχιτεκτονική, ύστερα από συστηματική έρευνα χρόνων συνέβαλε στη δημιουργία της πρωτοβουλίας ευρωπαίων πολιτών HouseEurope! To HouseEurope! υποστηρίζει την υιοθέτηση νόμων της ΕΕ που καθιστούν προτεραιότητα την ανακαίνιση κτιρίων και όχι την κατεδάφισή τους. Στόχος του HouseEurope! είναι η διατήρηση των κατοικιών, η υποστήριξη των τοπικών επιχειρήσεων, η εξοικονόμηση ενέργειας, όπως παρουσιάζεται στην ερευνητική ταινία «Power Renovation». Η ταινία αφηγείται την ιστορία αυτής της πρωτοβουλίας ευρωπαίων πολιτών που στοχεύει να γίνουν οι ανακαινίσεις ταχύτερες, φθηνότερες και ευκολότερες, σταματώντας παράλληλα τον κύκλο της κατεδάφισης και της ανοικοδόμησης. Η Αλίνα Κόλαρ, συνδημιουργός της ταινίας και συνεργάτις του Ολαφ Γκράβερτ, μιλά στα «ΝΕΑ» για την κοινή πραγματικότητα των κατεδαφίσεων που συμβαίνουν σε όλες τις ευρωπαϊκές πόλεις και συνδέονται με το στεγαστικό ζήτημα, την ιστορική μνήμη, την κοινωνική συνοχή αλλά και τη διατήρηση της πολιτιστικής κληρονομιάς.
Ποιο ήταν το έναυσμα για να δημιουργήσετε το ντοκιμαντέρ «Power to Renovation»;
Η απογοήτευση καθώς βλέπαμε να καταστρέφεται άσκοπα μεγάλο μέρος του δομημένου περιβάλλοντος της Ευρώπης. Κάθε μέρα, κατεδαφίζονται κτίρια που θα μπορούσαν να επαναχρησιμοποιηθούν. Η κατεδάφισή τους απελευθερώνει τεράστιες ποσότητες διοξειδίου του άνθρακα και σβήνει κοινωνικές ιστορίες. Στο πλαίσιο της ευρωπαϊκής πρωτοβουλίας πολιτών HouseEurope!, πραγματοποιήσαμε μια δημόσια μελέτη σε επτά κράτη – μέλη της ΕΕ και τα αποτελέσματα ήταν σοκαριστικά. Οι άνθρωποι δεν βλέπουν τη σύνδεση μεταξύ του δομημένου περιβάλλοντος και της καθημερινότητάς τους ή μεταξύ της αρχιτεκτονικής και της κλιματικής κρίσης. Πολλοί πιστεύουν μάλιστα ότι οι πτήσεις είναι χειρότερες για τον πλανήτη από τον κατασκευαστικό τομέα, ενώ στην πραγματικότητα η αεροπορία ευθύνεται μόνο για το 3% περίπου των παγκόσμιων εκπομπών CO₂ και ο κατασκευαστικός τομέας για το 38%. Αυτό το κενό στην επίγνωση – και στον δημόσιο διάλογο – ήταν ένας από τους κύριους λόγους που φτιάξαμε αυτή την ταινία. Το «Power to Renovation» μεταφράζει αυτές τις αόρατες αλήθειες σε κάτι που οι άνθρωποι μπορούν να νιώσουν και να κατανοήσουν: ότι ο τρόπος που χτίζουμε ή κατεδαφίζουμε διαμορφώνει τα πάντα, από το κλίμα μέχρι το κόστος ζωής.
Τι θέλετε να πετύχετε με αυτή την ταινία;
Ορατότητα. Οι περισσότεροι άνθρωποι δεν συνειδητοποιούν ότι ο τρόπος με τον οποίο κατεδαφίζουμε και χτίζουμε εκ νέου είναι μία από τις μεγαλύτερες πηγές αποβλήτων και εκπομπών στην Ευρώπη και ότι συχνά καταστρέφει την οικονομικά προσιτή στέγαση και την πολιτιστική συνέχεια. Η μελέτη μας επιβεβαίωσε ότι απουσιάζει ανησυχητικά η δημόσια συζήτηση για τα κτίρια. Με το «Power to Renovation» θέλουμε να ευαισθητοποιήσουμε το κοινό και να επαναφέρουμε αυτή τη συζήτηση, να συνδέσουμε την αρχιτεκτονική με την καθημερινή ζωή, την πολιτική για το κλίμα και την κοινωνική δικαιοσύνη. Στόχος μας είναι και η συλλογική δράση: να κάνουμε τους πολίτες, τους αρχιτέκτονες και φυσικά τους πολιτικούς να αισθάνονται υπεύθυνοι για ό,τι συμβαίνει στην κοινή μας δομημένη κληρονομιά. Δεν πρόκειται μόνο για βιωσιμότητα, αλλά και για δικαιοσύνη – το δικαίωμα των ανθρώπων να κατασκευάζονται οι πόλεις τους για αυτούς, όχι για οικονομική κερδοσκοπία.
Οι ευρωπαϊκές πόλεις είναι παλιές και ο πληθυσμός μπορεί να χρειάζεται νέες υποδομές για έναν σύγχρονο, πιο απαιτητικό τρόπο ζωής. Δεν συμφωνείτε;
Ναι. Ζούμε μια πολυκρίση, όπου η στεγαστική κρίση, η κοινωνική ανισότητα και η κλιματική κρίση συγκρούονται. Σε όλη την Ευρώπη, οι μεσαίες τάξεις καταρρέουν, τα προσιτά σπίτια εξαφανίζονται και ταυτόχρονα η κλιματική καταστροφή τροφοδοτείται από τον τρόπο που χτίζουμε και από τη βραχυπρόθεσμη κερδοσκοπία που αντιμετωπίζει τα κτίρια ως χρηματοοικονομικά προϊόντα αντί για χώρους διαβίωσης. Η πραγματική πρόκληση της εποχής μας είναι να μεταμορφώσουμε, να προσαρμοστούμε και να φροντίσουμε ό,τι ήδη υπάρχει. Οταν μιλάμε για το τι είναι «σύγχρονο», πρέπει επίσης να μιλάμε για το τι είναι βιώσιμο και δίκαιο. Η ανακαίνιση δεν είναι συμβιβασμός, είναι αναγκαιότητα. Είναι ο τρόπος με τον οποίο τα κτίρια μπορούν να γίνουν νέες εκδοχές του εαυτού τους, διαμορφούμενα για την πραγματικότητα στην οποία τώρα ζούμε.
Από την άλλη πλευρά, το υπάρχον δομημένο περιβάλλον στις ευρωπαϊκές πόλεις φέρει μια μακρά ιστορία – αρχιτεκτονικών ρυθμών, πολιτιστικής σημασίας, κοινωνικών δομών. Πιστεύετε ότι οι άνθρωποι που ζουν σε αυτά τα αστικά περιβάλλοντα νιώθουν αυτή τη σύνδεση;
Οι άνθρωποι δεν είναι τυφλοί απέναντι στους χώρους όπου κατοικούν. Νιώθουν να συνδέονται με τη μνήμη και τη σημασία που έχει το κτιριακό περιβάλλον τους. Το πρόβλημα δεν είναι ότι οι πολίτες δεν νοιάζονται, αλλά ότι η κυρίαρχη αφήγηση δεν εκτιμά αυτό που ήδη υπάρχει. Για δεκαετίες, μας έλεγαν ότι το νέο ισοδυναμεί με πρόοδο. Τα μέσα ενημέρωσης, οι αγορές και τα πολιτικά κίνητρα επιβραβεύουν την καινοτομία, όχι τη συνέχεια. Το «Power to Renovation» επιχειρεί να δείξει ότι η ανακαίνιση δεν είναι νοσταλγική, αλλά ριζικά σύγχρονη. Είναι ένας τρόπος να φροντίσουμε το παρελθόν, ώστε να μπορέσουμε να έχουμε ένα μέλλον.
Υπάρχουν συγκεκριμένα κτίρια που γίνονται στόχος κατεδαφίσεων;
Σε όλη την Ευρώπη, υπάρχουν κτίρια που κινδυνεύουν. Από συγκροτήματα κοινωνικών κατοικιών στο Βερολίνο μέχρι μοντερνιστικά κτίρια γραφείων στις Βρυξέλλες, μεταπολεμικά σχολεία στη Γαλλία ή βιομηχανικές κατασκευές στην Αθήνα. Στην Αθήνα, για παράδειγμα, το μισό κτίριο της Ζυθοποιίας Φιξ κατεδαφίστηκε, αλλά το άλλο μισό μετατράπηκε σε Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης. Ωστόσο, εκατοντάδες μικρότερα, λιγότερο διάσημα κτίρια εξακολουθούν να χάνονται κάθε χρόνο, συχνά μόνο και μόνο επειδή η ανακαίνιση είναι νομικά και οικονομικά πιο δύσκολη από την κατασκευή νέων κτιρίων. Δεν πρόκειται όμως απλώς για δομές. Είναι τμήματα της συλλογικής μνήμης. Γι’ αυτό υπάρχει το HouseEurope!, για να αλλάξει τα κίνητρα, τους νόμους και τη φαντασία, έτσι ώστε η επανάχρηση να γίνει ο κανόνας και όχι η εξαίρεση.
Ανεπανόρθωτη απώλεια η ενδεχόμενη κατεδάφιση του κτιρίου του ΟΛΠΑ
Τον περασμένο Οκτώβριο η είδηση ότι απειλείται με κατεδάφιση ένα από τα τοπόσημα της Πάτρας, δείγμα της δημόσιας αρχιτεκτονικής της μεταπολεμικής περιόδου, το κτίριο του Οργανισμού Λιμένος Πατρών (ΟΛΠΑ), προκάλεσε συζητήσεις και ξεσήκωσε την αρχιτεκτονική κοινότητα. Η απόφαση για την κατεδάφισή του – στο πλαίσιο της ανάπλασης του παραλιακού μετώπου της πόλης – δεν έλαβε υπόψη ότι πρόκειται για αντιπροσωπευτικό παράδειγμα του ελληνικού μοντερνισμού και του ρεύματος του μπρουταλισμού. Το κτίριο του ΟΛΠΑ, έργο του αρχιτέκτονα Αλέξη Συριόπουλου (1941-1992), αποτέλεσε υλοποίηση Α’ Βραβείου πανελλήνιου αρχιτεκτονικού διαγωνισμού και εγκαινιάστηκε το 1971. «Η ενδεχόμενη κατεδάφιση του κτιρίου του ΟΛΠΑ θα συγκροτούσε ανεπανόρθωτη απώλεια για την αρχιτεκτονική και εν γένει πολιτιστική κληρονομιά της Πάτρας, η οποία διαθέτει ελάχιστα αξιόλογα παραδείγματα μοντέρνας αρχιτεκτονικής και πολύ λίγα αξιόλογα νεότερα δημόσια κτίρια.
Αντίθετα, η διατήρηση και προσαρμοσμένη επανάχρησή του, σύμφωνα με τις σύγχρονες αρχές βιώσιμης ανάπτυξης και πολιτιστικής διαχείρισης, μπορεί να συμβάλει καθοριστικά στην επιδιωκόμενη αναζωογόνηση και ενδυνάμωση του παραλιακού μετώπου της Πάτρας. Το κτίριο θα μπορούσε να στεγάσει πολιτιστικές, εκπαιδευτικές ή διοικητικές λειτουργίες, προσφέροντας έναν χώρο δημόσιου χαρακτήρα, σύγχρονο και, ταυτόχρονα, βαθιά συνδεδεμένο με την ιστορία του τόπου» επισημαίνει το Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του Πανεπιστημίου Πατρών, διατυπώνοντας ομόφωνα την αντίθεσή του στην επαπειλούμενη κατεδάφιση του κτιρίου ΟΛΠΑ και δηλώνοντας ενεργή συμμετοχή σε τεκμηριωμένες προτάσεις αποκατάστασής του.
Η περίπτωση του κτιρίου ΟΛΠΑ είναι μια από τις πιο σοβαρές περιπτώσεις κατεδαφίσεων, αφού πρόκειται για αξιόλογο αρχιτεκτονικό έργο. Τα τελευταία χρόνια, το διάστημα 2019-2025, σε όλη την Ελλάδα, δόθηκαν 7.829 άδειες για ολική κατεδάφιση. Ανάμεσα στα κτίρια αυτά, επώνυμης ή ανώνυμης αρχιτεκτονικής, με ίχνη εγκατάλειψης, φθοράς ή και βανδαλισμού, κινδυνεύουν και κτίρια μεσοπολεμικής αρχιτεκτονικής των δεκαετιών του ’20 και του ’30, ώστε να απελευθερωθούν οικόπεδα για ανέγερση πολυώροφων οικοδομών. Σε τι οφείλεται αυτή η προθυμία αλλαγής του κτιριακού περιβάλλοντος και εμπλουτισμού του με ξενοδοχεία, πολυτελή διαμερίσματα ή συγκροτήματα με διαμερίσματα που προορίζονται για βραχυχρόνια μίσθωση; Μήπως η απαξιωτική μεταχείριση που δείχνουμε σε ιστορικά έργα μοντέρνας αρχιτεκτονικής αντανακλούν το έλλειμμά μας στην κουλτούρα της διατήρησης αλλά και τον διογκωμένο σεβασμό μας μόνο για μνημεία της αρχαίας και βυζαντινής κληρονομιάς;
Σύμφωνα με τον φορέα Monumenta που δραστηριοποιείται στην προστασία της φυσικής και αρχιτεκτονικής κληρονομιάς και τη συντονίστριά του, αρχαιολόγο Ειρήνη Γρατσία, το 80% της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς πριν από τη δεκαετία του 1940 έχει ήδη χαθεί στην Αθήνα. Το σημερινό κύμα κατεδαφίσεων παρατηρείται έντονα στις περιοχές Παγκράτι, Κυψέλη, Αμπελόκηποι, Περιστέρι, Καλλιθέα, Νέα Φιλαδέλφεια, Παλαιό και Νέο Ψυχικό, αλλά και σε ολόκληρη την Ελλάδα.
Για την ιστορία…
Η σύμβαση της Γρανάδας είναι ένα κείμενο για την κατοχύρωση της προστασίας του φυσικού και ανθρωπογενούς περιβάλλοντος που υπογράφηκε από τα κράτη-μέλη του Συμβουλίου της Ευρώπης στη Γρανάδα στις 3 Οκτωβρίου 1985. Κυρώθηκε από τη χώρα μας το 1992, έγινε δηλαδή νόμος (2039/1992), διασώζοντας πολλά μνημεία και ιστορικά κτίρια. Σύμφωνα με τη σύμβαση αυτή για την αρχιτεκτονική κληρονομιά, περιλαμβάνονται:
- Τα μνημεία: κάθε κατασκευή ιδιαίτερα σημαντική λόγω του ιστορικού, αρχαιολογικού, καλλιτεχνικού, επιστημονικού, κοινωνικού ή τεχνικού της ενδιαφέροντος, συμπεριλαμβανομένων των εγκαταστάσεων ή διακοσμητικών στοιχείων, που αποτελούν αναπόσπαστο τμήμα τους.
- Τα αρχιτεκτονικά σύνολα: ομοιογενή σύνολα αστικών ή αγροτικών κατασκευών, σημαντικών λόγω του ιστορικού, αρχαιολογικού, καλλιτεχνικού, επιστημονικού, κοινωνικού ή τεχνικού τους ενδιαφέροντος, συναφή μεταξύ τους ώστε να σχηματίζουν ενότητες, που να μπορούν να οριοθετηθούν τοπογραφικά.
- Οι τόποι: σύνθετα έργα του ανθρώπου και της φύσης εν μέρει κτισμένα, τα οποία αποτελούν εκτάσεις τόσο χαρακτηριστικές και ομοιογενείς, ώστε να μπορούν να οριοθετηθούν τοπογραφικά και τα οποία είναι σημαντικά λόγω του ιστορικού, αρχαιολογικού, καλλιτεχνικού, επιστημονικού, κοινωνικού και τεχνικού τους ενδιαφέροντος.
Demolition Atlas
Στην αποψινή εκδήλωση στο Ινστιτούτο Γκαίτε η ανεξάρτητη ερευνητική πλατφόρμα Solomon παρουσιάζει το Demolition Atlas. Ενα διαδραστικό πρότζεκτ καταγραφής και τεκμηρίωσης, σε συνεργασία με το ευρωπαϊκό δίκτυο δημοσιογραφίας Correctiv.Europe. Το Demolition Atlas εστιάζει στις κατεδαφίσεις ιστορικών κτιρίων στις ελληνικές πόλεις: πού, πώς και γιατί γκρεμίζονται; Τι αντικαθιστά τα παλιά και τι σημαίνει αυτό για τις γειτονιές και τις ζωές μας; Πρόκειται για μια δημοσιογραφική έρευνα που βασίζεται στη μεθοδολογία που αναπτύχθηκε κατά την επιτυχή ολοκλήρωση αντίστοιχων πρότζεκτ του Correctiv.Europe για τις κατεδαφίσεις στην Ελβετία και τη Γερμανία και η οποία συνδυάζει το επιτόπιο ρεπορτάζ με την αξιοποίηση υλικού και πληροφοριών που παράγεται από τους πολίτες (crowdsourcing).
Διαδικτυακές πρωτοβουλίες
Ο φορέας της Monumenta έχει επίσης ενεργοποιήσει διαδικτυακές πρωτοβουλίες πολιτών οργανώνοντας σελίδες στο Facebook γύρω από ομάδες που μεριμνούν για τη νεότερη αρχιτεκτονική κληρονομιά. Μια από αυτές είναι τα «Κτίρια σε κίνδυνο στην Ελλάδα. Φωτογραφίζω – Καταγράφω – Προστατεύω». Στόχος η καταγραφή κτιρίων που έχουν ανάγκη προστασίας. Το υλικό καταχωρίζεται σε μια βάση δεδομένων – αριθμεί ήδη 340 κτίρια – και αναρτάται στο Facebook με σκοπό να δημιουργηθεί ένα αρχείο κτιρίων που θα αναδείξει το μεγάλο πρόβλημα της εγκατάλειψης και της ανάγκης προστασίας της νεότερης αρχιτεκτονικής κληρονομιάς. Η συμμετοχή των πολιτών στην ανάδειξη του προβλήματος είναι άμεση και δίνει την ευκαιρία να αποκαλύψει το μέγεθος και το εύρος των κινδύνων σε όλη την Ελλάδα. Τα μέλη της ομάδας αναρτούν φωτογραφίες κτιρίων που κινδυνεύουν από φυσικούς και ανθρωπογενείς παράγοντες, κτιρίων κάθε χρήσης που κατοικούνται ή είναι εγκαταλειμμένα σε πόλεις, οικισμούς, στην ύπαιθρο και έχουν κτιστεί από το 1830 έως το 1970, συμπεριλαμβανομένων των κτιρίων που βρίσκονται σε παλιότερους οικισμούς.
