Ο ποιητής Οκτάβιο Πας είχε τρατάρει τον φιλόσοφο Κώστα Παπαϊωάννου με τη φιλοφρόνηση «Ο Κώστας είναι διάνοια της φιλίας». Tην ίδια φιλοφρόνηση επιφυλάσσει ο δημοσιογράφος Jean Birnbaum για τη φιλόσοφο Χάννα Αρεντ (génie de l’amitié) ενώ στην ιστορία έμεινε ο Γκυ Ντεμπόρ ως, εκτός των άλλων, μέγας φίλος των ανθρώπων του εκάστοτε στενού του περιβάλλοντος, μεταξύ των οποίων (για ένα χρονικό διάστημα) και ο Κώστας Παπαϊωάννου.
Αξίζει να σημειώσω ότι στην πρακτική της φιλίας (και η φιλία, όπως και ο έρωτας, πολύ απέχει από το να είναι κάτι αφηρημένο· απεναντίας, πρόκειται για εμπράγματο δίκαιο, θα έλεγα), ο Ντεμπόρ ασκούσε την τέχνη του πότλατς, της προσφοράς, και αποδοχής, δώρων υψίστης σημασίας. Ξέρουμε ότι στα γενέθλια μιας φίλης που έκλεινε τα 36 τής πρόσφερε τριάντα έξι διαφορετικά δώρα, ενώ ο εκδότης, φίλος και παραγωγός του, ο Ζεράρ Λεμποβισί, αγόρασε και πρόσφερε στον Ντεμπόρ τον κινηματογράφο Studio Cujas όπου παίζονταν αδιαλείπτως, αποκλειστικά και μόνο, οι έξι ταινίες του leader των καταστασιακών (situationnistes).
O Φρανσουά Ντος (François Dosse, 1950), γνωστός μας ήδη από το μνημειώδες πόνημα Καστοριάδης: μια ζωή (μτφρ. Ανδρέας Παππάς, εκδ. Πόλις) και από το έργο Ιστορία σε ψίχουλα: Από τα Annales στη «Νέα Ιστορία» (μτφρ. Αγγελική Βλαχοπούλου, εκδ. ΠΕΚ), έρχεται, με τη σειρά του, να μας προσφέρει ένα λίαν πολύτιμο δώρο, τις Φιλοσοφικές Φιλίες (μεταφράζει άρτια και αξιέπαινα ο Γιάννης Μπαλαμπανίδης, εκδ. Πόλις), όπου εμπεριστατωμένα και κομψότατα περιγράφονται οι φιλικές σχέσεις σπουδαίων, και φιρμάτων (ας μου επιτραπεί να πω), φιλοσόφων και στοχαστών που αν μη τι άλλο καθόρισαν το σκέπτεσθαι και το πράττειν της μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο εποχής.
Ο Ντος στήνει τα ζεύγη: Αρόν & Σαρτρ, Σαρτρ & Μερλώ-Ποντύ, Φουκώ & Ντελέζ, Ντελέζ & Γκουαταρί, Λεφόρ & Καστοριάδης, Ρικέρ & Ντεριντά, Λεβινάς & Ντεριντά. Ολοι έγραψαν ιστορία, και τι ιστορία!
Η λίστα είναι θελκτική, και η πραγμάτευσή της από τον Ντος επιτρέπει στον αναγνώστη να συνοψίσει εκ νέου τα διαβάσματά του αυτών των φιλοσόφων και διανοητών και να πληροφορηθεί τα εναύσματα για τη συνεργασία και τη σύμπλευσή τους, ή/και τις αιτίες για τις –σφοδρότατες, ενίοτε – ρήξεις τους, αλλά και τις συγκινητικότατες, σε ορισμένες περιπτώσεις, συμφιλιώσεις τους.
Στον πυκνό, κατατοπιστικό Πρόλογο του βιβλίου, ο Ντος επιχειρεί έναν περίπλου στην έννοια της φιλίας, από τον Αριστοτέλη και τον Μονταίνιο στον Πλάτωνα και τον Ντεριντά, και από τον Φουκώ και τον Ρικέρ στον Λεβινάς και τον Ντελέζ.
Στην κατακλείδα του Προλόγου, διαβάζουμε: «Αυτές οι διαδρομές φίλων περιλαμβάνουν πολύ συχνά μια εγγύτητα που φτάνει στα όρια της συνένωσης και της συγχώνευσης, αλλά επίσης και μεγάλες διαφορές, ζωηρές αντιπαραθέσεις που προκάλεσαν βίαιες και ριζικές ρήξεις. Ωστόσο, κατά κανόνα, τον τελευταίο λόγο τον έχει η συμφιλίωση, ενίοτε μετά θάνατον, στο όνομα μιας φιλικής σχέσης που υπήρξε εξαιρετικά έντονη εν ζωή» (σ. 29).
Κοσμοϊστορικά γεγονότα άλλοτε έδεσαν το ατσάλι της φιλίας και άλλοτε στάθηκαν η θρυαλλίδα για την εμπρηστική σύγκρουση. Ο Ζαν-Πωλ Σαρτρ γίνεται είδωλο του αντιαμερικανισμού, ενώ ο Ρεϋμόν Αρόν διολιασθαίνει στην υπεράσπιση, έστω πολιτισμικά, των ΗΠΑ. Ο Μωρίς Μερλώ-Ποντύ συγκλίνει με τις θέσεις του Κορνήλιου Καστοριάδη και του Κλωντ Λεφόρ, όπως εκτίθενται στην ομάδα και στο έντυπο «Σοσιαλισμός ή Βαρβαρότητα», όπου ασκείται σφοδρή κριτική στην ΕΣΣΔ, ενώ, στους αντίοποδες, ο Σαρτρ παύει να είναι επιστήθιος φίλος του Μερλώ-Ποντύ και γίνεται συνοδοιπόρος των σταλινικών. Μολαταύτα, μετά την κηδεία του παλιού φίλου και συνομιλητή του, ο οποίος πέθανε το 1961, μόλις 53 ετών, ο Σαρτρ θα αποτίσει μεγαλειώδη φόρο τιμής στον Μερλώ-Ποντύ με ένα κείμενο 72 σελίδων στο Temps modernes.
Ο Μισέλ Φουκώ θα παραμείνει αείζωος συνομιλητής του Ζιλ Ντελέζ, θα συνεργαστούν στη συγγραφή μιας εισαγωγής στην έκδοση των Απάντων του Νίτσε, θα αλληλοεπηρεαστούν, θα συναντηθούν στο περιλάλητο πανεπιστήμιο της Βενσέν, αυτό το «πνευματικό εργαστήριο και χωνευτήριο ιδεών» που ιδρύθηκε εσπευσμένα στον απόηχο του Μάη του ’68.
Μετά τον πρόωρο χαμό του Φουκώ, ο Ντελέζ θα αφιερώσει σ’ αυτόν ένα μάθημα (1985-1986), ενώ έχει ήδη εκπονήσει μελέτες για το έργο του (1970-1975), ιδίως για την Αρχαιολογία της Γνώσης και για το Επιτήρηση και Τιμωρία. Το 1986 θα κυκλοφορήσει η μονογραφία του Ντελέζ με τίτλο Φουκώ, μια επισκόπηση της φουκωικής προσφοράς, την οποία κυκλοφόρησαν οι εκδόσεις Πλέθρον, μεταφρασμένη από τον Τάσο Μπέντζελο.
Ο Φουκώ είχε πλέξει το εγκώμιο στο πολυπρισματικό πόνημα Αντι-Οιδίπους (μτφρ. Βασίλης Πατσογιάννης, εκδ. Πλέθρον), τον καρπό της συναλληλίας ανάμεσα στον Ντελέζ και τον Φελίξ Γκουαταρί, ένα βιβλίο που έκανε πάταγο, ένα έργο ιλιγγιώδες, ένα γνήσιο συμβάν που υπερβαίνει το βιβλίο ως αντικείμενο. «Είναι ένα βιβλίο, ή μάλλον ένα πράγμα, ένα συμβάν, το οποίο καταφέρνει να κάνει ν’ ακουστεί, βραχνός και τραχύς, μέχρι και στις πιο καθημερινές πρακτικές, εκείνος ο ψίθυρος που εδώ και καιρό υφαινόταν αδιάκοπα μεταξύ ντιβανιού και πολυθρόνας» ξεσπάει ενθουσιασμένος ο Φουκώ, τα λόγια του οποίου παραθέτει ο Ντος (σ. 143).
Σκέψη για τέσσερα χέρια, χαρακτηρίζει ο Ντος τη σύμπραξη των Ντελέζ & Γκουαταρί, ενώ για τους Λεφόρ & Καστοριάδη λέει: «Οι καλύτεροι εχθροί». Τους Πωλ Ρικέρ και Ζακ Ντεριντά διέπει μια «αγαπητική διαμάχη», ενώ ο επικήδειος του Ντεριντά για τον Εμανουέλ Λεβινάς είναι μια προσευχή στην ίδια την έννοια της φιλίας – βλ.: Adieu. Επικήδειος για τον Emmanuel Levinas (μτφρ. Βαγγέλης Μπιτσώρης, εκδ. Αγρα).
Διάνοιες της φιλίας, λοιπόν, στις Φιλοσοφικές Φιλίες, ένα εκλεκτό έργο που κάλλιστα διαβάζεται παρέα με το Μικρό Φοτηρό Πάνθεον του Αλαίν Μπαντιού (μτφρ. Βαγγέλης Μπιτσώρης, εκδ. Αγρα), όπου συναντούμε κάποιες απ’ τις φυσιογνωμίες του Ντος – συγκεκριμένα: Σαρτρ, Ντελέζ, Φουκώ και Ντεριντά.
