Μαρμαρωμένε Βασιλιά, πολύ δέ θα προσμένεις.
Ένα πρωί απ' τά νερά του Βόσπορου κεί πέρα
θέ νά προβάλει λαμπερός, μιάς Λευτεριάς χαμένης,
ο ασημένιος ήλϊος. ΄Ω, δοξασμένη μέρα! (1)
Η συζήτηση για τα πολιτικά φρονήματα του Κώστα Καρυωτάκη δεν είναι καινούργια, αλλά σιγοκαίει στον δημόσιο λόγο τουλάχιστον για πέντε δεκαετίες. Αναμφίβολα είναι ένα διαφιλονικούμενο ζήτημα, καθώς ο ποιητής σε κανένα έργο του δεν έχει προβεί σε μια σαφή δήλωση πολιτικού στίγματος, σε καμία ιδιωτική του επιστολή από όσες έχουν έρθει στο φως της δημοσιότητας, ούτε και από την πορεία της ζωής του μετά το 1922 τεκμαίρεται εύκολα. Ανοίγοντας μια τέτοια συζήτηση σχεδόν αντανακλαστικά προκύπτει το ερώτημα γιατί είναι τόσο σημαντική η πολιτική τοποθέτηση ενός ποιητή όταν το έργο του δεν είναι πολιτικά στρατευμένο (τουλάχιστον όχι εμφανώς);
Σύμφωνα με έναν από τους κορυφαίους καρυωτακιστές, η επίμονη συζήτηση για τα πολιτικά φρονήματα του Καρυωτάκη είναι άνευ ουσίας, έχει αποπροσανατολιστικό χαρακτήρα και τελικά αποσπά την προσοχή του κοινού από την ποίηση που είναι η ουσία (2). Αναμφίβολα είναι σωστή η επισήμανση ότι στο κέντρο της προβληματικής πρέπει να είναι η ιδεατή προβολή των στίχων και όχι το υποκείμενό τους, αλλά νομίζω ότι στην περίπτωση του Καρυωτάκη τα πολιτικά του φρονήματα έχουν ένα ειδικό βάρος στην ευκρινή ερμηνεία του έργου του.
Από την ποίησή του αναδεύεται, ανάμεσα στα άλλα, μια καταγγελτική κοινωνική διαμαρτυρία που έχει σαφώς τα πολιτικά χαρακτηριστικά του Μεσοπολέμου. Η διαμαρτυρία αυτή αγκαλιάστηκε ετεροχρονισμένα από την Αριστερά τόσο μεταπολεμικά αλλά κατεξοχήν μεταπολιτευτικά, γιατί ταίριαζε ιδανικά με την διαμαρτυρία της για την κοινωνική περιθωριοποίηση των μελών της και την εχθρική στάση του κράτους απέναντί τους μετά τον Εμφύλιο. Ετσι εκπορεύτηκαν και όλες αυτές οι φιλότιμες μεν, αλλά εμφανώς ατεκμηρίωτες προσπάθειες καταχώρισης του Καρυωτάκη στους συμπαθούντες ή ακόμη πιο ακραία, στους συνοδοιπορούντες του μεσοπολεμικού εργατικού κινήματος.
Δεν νομίζω ότι μπορεί να υπάρξει σοβαρή αντίρρηση στη διαπίστωση ότι ο Καρυωτάκης υπήρξε θιασώτης της Μεγάλης Ιδέας, οπαδός της Βασιλείας, πιστός χριστιανός ορθόδοξος και πολιτικά ενεργός αντιβενιζελικός τουλάχιστον μέχρι το 1921. Η θέση αυτή διασταυρώνεται τόσο από την προσωπική πορεία του, όσο και από το έργο στα νεανικά του χρόνια, το οποίο πάντως δεν είχε συμπεριληφθεί στην κλασική συλλογή των Απάντων του το 1938.
Το ερώτημα για τα πολιτικά φρονήματα του ποιητή τίθεται για μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή, καθώς το ορόσημο αυτό συμπίπτει με την ηλικιακή είσοδό του στην ώριμη περίοδο της σύντομης ζωής του. Στην εξαετία αυτή διαμορφώνεται η ποιητική τεχνική του, αλλά και ο ίδιος υπεισέρχεται με εκθετικά αυξανόμενη ένταση σε μια αγωνιώδη και επικίνδυνη διαπάλη τόσο με τον εαυτό του όσο και με το ανθρώπινο περιβάλλον του. Η κορύφωση δεν άργησε να έρθει, όταν και πιθανά ο ποιητής βυθίστηκε στην κατάθλιψη, σε ένα στατικό τέλμα που καθιστούσε και το πιο απλό στοιχείο της καθημερινότητας, εγκεφαλικό και αφόρητα πολύπλοκο. Ο Καρυωτάκης ίσως να πάλεψε έχοντας και ψυχοσωματικά συμπτώματα που βυθίζουν το άτομο σε ένα μοιραίο σπιράλ περιδίνησης από το οποίο δύσκολα μπορεί κανείς να λυτρωθεί. Οπως άλλωστε γράφει και ο ίδιος σε ένα από τα τελευταία γραπτά του, τη Φυγή:
Αισθάνομαι την πραγματικότητα με σωματικό πόνο. Γύρω δεν υπάρχει ατμόσφαιρα, αλλά τείχη που στενεύουν διαρκώς περσότερο, τέλματα στα οποία βυθίζομαι ολοένα. Αναρχούμαι από τις αισθήσεις μου.
Η παραμικρότερη υπόθεση γίνεται τώρα σωστή περιπέτεια. Για να πω μια κοινή φράση, πρέπει να τη διανοηθώ σ' όλη της την έκταση, στην ιστορική της θέση, στις αιτίες και τα αποτελέσματά της. Αλγεβρικές εξισώσεις τα βήματά μου (3)
Οταν κάποιος βρίσκεται σε μια τόσο φορτισμένη κατάσταση που η πλέον αυτοματοποιημένη καθημερινή σωματική λειτουργία να αντιμετωπίζεται εγκεφαλικά και να αποτελεί περίπλοκη εξίσωση, μπορεί ταυτόχρονα να καθορίζεται από την πολιτική του ιδεολογία; Οταν ένας άνθρωπος βυθίζεται χωρίς φρένο στον βυθό μιας τσιμενταρισμένης αυστηρά προσωπικής εσωτερικότητας μπορεί να κρατά την πολιτική του ταυτότητα στα δόντια;
Δύσκολες οι απαντήσεις και μάλλον αβέβαιες όταν ανατέμνει κανείς τον ψυχισμό κάποιου. Πόσω μάλλον όταν αυτός είναι ο Καρυωτάκης με τις μυτερές του προσωπικές ευαισθησίες που είχαν ξυστεί και από την πλέον ασήμαντη καθημερινή κοινωνική του επαφή. Τα σχετικά ατράνταχτα στοιχεία για την πολιτική ταυτότητά του μετά το 1922 είναι λίγα, οι σχετικές ενδείξεις πολλές αλλά ασαφείς και κάποιες εξ αυτών αντικρουόμενες.
Η πολιτική έπαψε να τον ενδιαφέρει ως ένα σημείο λόγω της εσωτερικής του καταβύθισης, αλλά όποτε ατένισε γύρω του πολιτικά, αυτό το έκανε μέσω της ιδεολογίας με την οποία είχε γαλουχηθεί, της αντιβενιζελικής. Δεν θα μπορούσε να γίνει αλλιώς, γιατί η μεταπήδηση του Καρυωτάκη στον βενιζελισμό ούτε έγινε, ούτε ήταν εφικτή να γίνει ακόμη και αν θα την ήθελε, ενώ η συνοδοιπορία με την πρωτοεμφανιζόμενη Αριστερά της εποχής, όπως αυτή εμφανιζόταν με το νεανικό της σφρίγος αλλά και την ιδεολογική της ακαμψία, δεν συνιστούσε καν εναλλακτική για έναν άνθρωπο της πολιτικής προϊστορίας του Καρυωτάκη.
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι το έργο του Καρυωτάκη και των ομοτέχνων του ποιητών πανελλήνιας εμβέλειας δεν ανήκει, και ούτε πρέπει να ανήκει, σε μια πολιτική παράταξη, αλλά στο σύνολο της κοινωνίας. Η εξιχνίαση της πολιτικής ιδεολογίας του μετά το 1922 θα είναι εντελώς άχρηστη αν γίνει με ποδοσφαιρικούς όρους πολιτικής αντιπαράθεσης. Η πολιτική κατεύθυνση των ιδεών του θα μας είναι χρήσιμη αν μπορεί να ερμηνεύσει ένα μέρος του ποιητικού του έργου, μικρό - μεγάλο αδιάφορο. Νομίζω ότι μια ειλικρινής κριτική και ιστορική έρευνα δίπλα στον ποιητή της αστικής παρακμής θα τοποθετήσει τον ποιητή της αντιβενιζελικής συντριβής, εθνικής και κοινωνικής, και έτσι θα ολοκληρωθεί η εικόνα του.
Εν κατακλείδι, ας θέσουμε ένα υποθετικό ερώτημα για τα πολιτικά φρονήματα του Καρυωτάκη. Αν ήταν βενιζελικός θα είχε αυτοκτονήσει; Σίγουρα όχι στην Πρέβεζα και σίγουρα όχι στις 26 Ιουλίου 1928, πιθανά κάποιους μήνες μετά, ή κάποια χρόνια μετά. Επίσης σίγουρα δεν θα είχαμε το τελευταίο και κορυφαίο ποίημά του, την Πρέβεζα.
1 Κ. Γ. Καρυωτάκης, Τα ποιήματα (1913-1928) φιλολογική επιμέλεια Γ. Π. Σαββίδης, Νεφέλη, Αθήνα 1992, σελ. 221.
2 Κ. Γ. Καρυωτάκης, Ποιήματα και πεζά (Επιμέλεια Δημήτρης Δημηρούλης), εκδόσεις Gutenberg, Αθήνα 2017, σελ. 101-102.
3 Το πεζό αυτό ο Καρυωτάκης το έγραψε, κατά πάσα πιθανότητα, πριν μετατεθεί στην Πρέβεζα. Στο ίδιο, σελ. 406-407.
Ο Ιωάννης Δασκαρόλης είναι ιστορικός, υποψήφιος Διδάκτωρ Σύγχρονης Ιστορίας του Πανεπιστημίου Νεάπολις Πάφου
