Ο Τζέικομπ Μο είναι ντοκιμαντερίστας, αρχειοθέτης και λογοτεχνικός μεταφραστής. Είναι συνιδρυτής του Διεθνούς Φεστιβάλ Κινηματογράφου Σύρου και έχει δημιουργήσει διάφορα κοινοτικά κινηματογραφικά και ραδιοφωνικά ντοκιμαντέρ στις ΗΠΑ, τη Βραζιλία και την Ελλάδα.
Η μητέρα του, Κάρεν Βαν Ντάικ, καθηγήτρια Νεοελληνικής Λογοτεχνίας στο Τμήμα Κλασικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Columbia στη Νέα Υόρκη, πέρασε στην οικογένειά της την αγάπη της για τα ελληνικά πράγματα. Ο Τζέικομπ αποδείχτηκε άριστος μαθητής της όταν τo 2013 έτρεξε την ιδέα του να δημιουργήσει στη Σύρο ένα διεθνές κινηματογραφικό φεστιβάλ ταινιών μικρού μήκους πειραματικού χαρακτήρα. Η ιδέα του να σκορπίσει τις προβολές σε παραδοσιακούς χώρους εργασίας και αξιοθέατους τόπους της Ερμούπολης, της Ανω Σύρου και στις εξοχές του νησιού έφερε από τότε νέους δημιουργούς και πολλούς ενδιαφερομένους να ανακαλύψουν την τέχνη της κινούμενης εικόνας σε αυτές τις μεικτές συνθήκες. Εως που το φεστιβάλ έγινε λόγος για το ειδικό κοινό να επισκεφτεί το ονειρικό τοπίο στο συγκεκριμένο κυκλαδονήσι και μέσα από τις θεματικές του να δίνει τροφή για σκέψη γύρω από το ερώτημα «Τι είναι ο κινηματογράφος;».
Ομως επειδή η μία πρωτοβουλία δεν του φάνηκε αρκετή για να ενεργοποιήσει τους κατοίκους πέρασε και σε δεύτερο, πιο σύνθετο εγχείρημα. Το 2019 ίδρυσε το Δίκτυο Αρχιπέλαγος με τη στήριξη του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος. Και ως επικεφαλής αρχειοθέτης ξεκίνησε να πραγματοποιήσει το όραμά του: τη διαφύλαξη της οπτικοακουστικής κληρονομιάς, του πολιτισμού και της γνώσης στις Κυκλάδες.
Η παρουσίαση του Δικτύου Αρχιπέλαγος σε ένα δίκτυο πολιτισμού στο Βερολίνο τον έφερε για λίγες μέρες στην Αθήνα. Οταν συναντηθήκαμε στο πολύβουο καφέ στο Κολωνάκι είχε μόλις παραλάβει από το τυπογραφείο και ένα έντυπο. Το zine «Ανθεμίς» ήταν άλλο ένα πειστήριο της μεθοδικότητας με την οποία o Τζέικομπ Μο οργανώνει και εξελίσσει τα λόγια σε έργα.
Πώς έμαθες να μιλάς τόσο καλά τα ελληνικά;
Η μητέρα μου είχε την τρελή ιδέα να μιλάει σε μένα και τα δύο αδέλφια μου πάντα στα ελληνικά. Οταν έκανε έρευνες και είχε εκπαιδευτικές άδειες από το Columbia, ερχόμασταν οικογενειακώς στην Ελλάδα. Εναν χρόνο ζήσαμε στην Αίγινα, πήγα εκεί δημοτικό σχολείο, οπότε εκεί φαίνεται να κόλλησα το νησιωτικό στοιχείο. Η αντίστοιχη ιστορία με τον πατέρα μου μάς έφερε στη Νάπολι και έτσι θα έλεγα ότι παραμείναμε στη Μεσόγειο. Συνειδητοποίησα ότι η ζωή μου κινείται ανάμεσα σε νησιά. Από το Μανχάταν - νησί και αυτό -, όπου είναι η βάση της οικογένειάς μου, έως τη Σύρο, όπου ζω τα τελευταία τρία χρόνια.
Νιώθεις τη θάλασσα να σε ενώνει ή να σε κρατά απομονωμένο;
Σίγουρα στις Κυκλάδες καταλαβαίνεις την αμφισημία του νησιωτικού χώρου. Αλλά έτσι προέκυψε αυτό το νέο εγχείρημα που ξεκίνησε πριν από πέντε χρόνια. Οταν κάποιοι φίλοι και γνωστοί του φεστιβάλ από τη Σύρο άρχισαν να μου φέρνουν παλιές βιντεοκασέτες και φιλμ, με οικογενειακές κυρίως στιγμές, εκφράζοντας την επιθυμία τους να προβληθούν στο φεστιβάλ. Κατάλαβα τότε πως άνοιγε ένα παράθυρο μέσα σε έναν κόσμο και χρειαζόταν πολύ περισσότερα ως υποδομή από ένα κινηματογραφικό φεστιβάλ για να επεξεργαστεί αυτό το υλικό. Γινόταν συχνά. Ημουν έτοιμος να φύγω από κάποιο ραντεβού και μου έδιναν ένα παλιό κουτί που δεν το είχαν ανοίξει από το '70 και όπως πάντα ήταν θησαυρός. Πάντα το τελευταίο πράγμα πριν φύγεις από μια συνάντηση είναι αυτού του είδους οι θησαυροί. Με αφορμή αυτό το υλικό, παράλληλα και με τη μεταπτυχιακή μου έρευνα στην κοινωνική τεκμηρίωση και την οπτική εθνογραφία που έκανα στη Βραζιλία, ξεκίνησα και άλλα εγχειρήματα.
Το φεστιβάλ στη Σύρο συμπλήρωνε την έρευνά σου στη Βραζιλία;
Στο Σάο Πάολο πήρε τη μορφή ραδιοφωνικού σταθμού που ήταν πρότζεκτ καταγραφής για θεατρικές και μουσικές παραδόσεις σε μια μικρή γειτονιά. Εντονη και καθοριστική εμπειρία για μένα. Τότε κατάλαβα ότι ήθελα να ασχοληθώ με το ντοκιμαντέρ ως αντίληψη του κόσμου και ως καταλύτης αλλαγών. Μέσα από αυτή την τεκμηρίωση μπορείς να προσφέρεις ένα πλαίσιο ερμηνείας που μπορεί να βοηθήσει να φωτιστούν κάποιες άλλες γωνίες πάνω στα πράγματα.
Οσο και αν ακούγεται παράδοξο, έτρεχαν παράλληλα και τα δύο, στη Σύρο και στη Βραζιλία, μέσω Σάντα Κρουζ της Καλιφόρνιας, όπου ήταν το πανεπιστήμιό μου. Ενωνα, ας πούμε, τις τελείες μου σε διαφορετικά μέρη και πρότζεκτ. Φαίνεται ότι θα τις ενώνω για πολύ καιρό ακόμη. Είναι ένα δίκτυο που δημιουργήθηκε οργανικά, χωρίς να το επιδιώκω ιδιαίτερα, μέσα από τα τοπικά χαρακτηριστικά που απέκτησε το φεστιβάλ στη Σύρο: η σημασία για τον τόπο μιας κινηματογραφικής προβολής μέσα από ένα διεθνές φάσμα. Για παράδειγμα, η ταινία που προβάλλεται μέσα στον Ταρσανά μπορεί να ενδιαφέρει και να τη βλέπουν ένας ψαράς και ένας θεατής που ταξίδεψε από τη Νέα Υόρκη.
Το ξεχωριστό στοιχείο της Σύρου που τη διαφοροποιεί στο international lifestyle των Κυκλάδων είναι αυτό το διακριτικό μείγμα τοπικού και διεθνούς, του παρόντος και του παρελθόντος;
Το ένιωσα ότι λειτουργεί με αυτόν τον τρόπο στην περασμένη διοργάνωση, την πρώτη με φυσική παρουσία μετά την πανδημία, την οποία περιμέναμε όλοι για να ξαναβρεθούμε.
Πώς ξεκίνησε το Δίκτυο Αρχιπέλαγος;
Με μια ομάδα συνεργατών από διαφορετικά σημεία και με το Ιδρυμα Σταύρος Νιάρχος που μας στήριξε από την αρχή στην ιδέα ενός δικτύου με κοινή ιστορία και γεωγραφία. Ηταν κάποιες φορές που από το παράθυρο στο σπίτι μου στη Σύρο έβλεπα απέναντι την Τήνο και σκεφτόμουν πόσο λίγα χιλιόμετρα απόσταση έχουν μεταξύ τους αλλά και πόσο απομονωμένα είναι στον πυρήνα της ζωής και της νοοτροπίας τους τα δύο νησιά. Πήρα λοιπόν το νήμα από αυτές τις κασέτες και τα φιλμ που μου παρέδωσαν οι κάτοικοι στη Σύρο και δημιουργήθηκε κάτι πολύπλευρο. Το Δίκτυο Αρχιπέλαγος προτείνει ένα εναλλακτικό μοντέλο για τη διατήρηση της πλούσιας πολιτιστικής κληρονομιάς των νησιωτικών κοινοτήτων των Κυκλάδων και την ανάδειξη της τοπικότητάς τους. Η αποστολή του επιτυγχάνεται τόσο μέσα από τη συγκρότηση και την ανάπτυξη μιας ψηφιακής συλλογής οπτικοακουστικών αρχείων που βρίσκεται διαθέσιμη στον ιστότοπο του οργανισμού με ανοιχτή πρόσβαση και εμπλουτίζεται διαρκώς, όσο και μέσα από τη διεξαγωγή ενός διεθνούς προγράμματος φιλοξενίας ερευνητών και ερευνητριών.
Ποια είναι τα πρότζεκτ που έχουν ξεκινήσει;
Το «Ανθεμίς» είναι ένα ψηφιακό βοτανολόγιο που καταγράφει τη φυτική βιοποικιλότητα στο νησί της Σύρου. Στόχος του είναι να αποτελέσει μια εκπαιδευτική πλατφόρμα που θα ενθαρρύνει τη συζήτηση γύρω από υπάρχοντα αρχεία για την οικολογία, τα οποία έχουν δημιουργηθεί από ιδιώτες, γύρω από την τεχνολογία και το πώς αυτή μπορεί να βοηθήσει στη δημιουργία τους, αλλά και γύρω από το πώς οι κοινωνίες των ανθρώπων και των φυτών εξελίσσονται αλληλεπιδρώντας η μία με την άλλη. Το βοτανολόγιο παρουσιάζει πορτρέτα βοτανικών κοινοτήτων ως πλαίσια παρατήρησης για μια εθνογραφία των πολλαπλών ειδών. Αναπτύσσεται ακολουθώντας τη μέθοδο των φωτογραφικών καμβάδων για να αρχειοθετήσει πολλαπλά είδη χλωρίδας σε επτά αρχικά επιλεγμένες τοποθεσίες που έχουν ιδιαίτερη σημασία ως σημεία συνάντησης των παράλληλων ιστοριών των κοινωνιών των ανθρώπων και των φυτών στο νησί: οι Παναυλιές, ο Αερόλιθος, του Αμερικάνου, ο Πάγος, το Λαζαρέτο, η Κυπερούσα και το Σπήλαιο του Φερεκύδη. Οι τοποθεσίες αυτές επιλέχθηκαν ως μέρη όπου οι παράλληλες ζωές των κοινωνιών των ανθρώπων και των φυτών στο νησί συναντιούνται. Πρόκειται για τοποθεσίες στη βόρεια πλευρά του νησιού που είναι προστατευόμενη περιοχή, πλούσια σε βιοποικιλότητα, τοπικές ιστορίες και μύθους, την κοιλάδα του Πάγου, την κύρια φυτοπαραγωγική τοποθεσία με θερμοκήπιο της Σύρου, καθώς και την Ερμούπολη, το λιμάνι και την πρωτεύουσα του νησιού.
Σε ενδιαφέρουν τα παραδοσιακά συστήματα γνώσης που διατηρούν οι άνθρωποι των Κυκλάδων;
Σίγουρα. Οπως το ιδιαίτερο κεφάλαιο της παραδοσιακής ναυπηγικής ως μιας συγκεκριμένης γνώσης η οποία δημιουργεί αντικείμενα που για χιλιάδες χρόνια σε ταξιδεύουν από το ένα νησί στο άλλο. Το Δίκτυο Αρχιπέλαγος παρουσιάζει τεκμήρια που βασίζονται σε μια κοινή αρχειακή και ερευνητική μεθοδολογία και αναπτύσσονται σε τρία επίπεδα. Στην ψηφιοποίηση και καταλογογράφηση φωτογραφιών, σκίτσων, σχεδίων γενικής διάταξης, χώρων φύλαξης και συντήρησης, αρχείου εφημερίδων από ναυπηγεία και οικογενειακών αρχείων που σχετίζονται με την παραδοσιακή ναυπηγική. Δημιουργήσαμε τα βιντεοπορτρέτα πέντε καραβομαραγκών που δραστηριοποιούνται ακόμη στη Σύρο. Γυρίστηκαν τον Νοέμβριο του 2021 και ανοίγουν ένα «παράθυρο» στη ζωή, στα εργασιακά περιβάλλοντα και στις τεχνικές των ναυπηγών που συνεχίζουν τη ναυπηγική παράδοση του νησιού. Πρόσθετες καταγραφές, που περιλαμβάνουν βιντεοπορτρέτα ναυπηγών, καπετάνιων και ψαράδων και βρίσκονται στο στάδιο της παραγωγής σε συνεργασία με τον Σύλλογο Φίλων του Μουσείου Ναυπηγικών και Ναυτικών Τεχνών του Αιγαίου, θα ολοκληρωθούν σύντομα και θα είναι διαθέσιμες στην ψηφιακή πλατφόρμα «Τα καΐκια και η ναυπηγική τέχνη στη νεότερη πολιτιστική κληρονομιά». Επίσης προσκαλέσαμε στο νησί την αρχιτέκτονα Ιριδα Λυκουριώτη και τον ανθρωπολόγο και καραβομαραγκό Μαουρίτσιο Μποριέλο για να μελετήσουν το αρχειακό υλικό, να συνομιλήσουν με τους ίδιους τους καραβομαραγκούς ώστε να αποτυπώσουν και να εκφράσουν με κείμενα και εικαστικά δοκίμια τις σύγχρονες εκδηλώσεις αυτής της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς σε ένα ευρύτερο χρονικό, οικονομικό και γεωγραφικό πλαίσιο.
