Αν και ολοκληρώθηκε αμέσως μετά τον Πόλεμο, το κλασικό μυθιστόρημα του Ρόμπερτ Πεν Γουόρεν (1905 - 1989), που κέρδισε το Βραβείο Πούλιτζερ το 1947, προτιμά να επικεντρωθεί στην εσωτερική πολιτική σκηνή της θριαμβεύτριας τότε υπερδύναμης, και μάλιστα στον αμερικάνικο Νότο της δεκαετίας του 1930. Από μια άποψη η επιλογή αυτή συνιστά επιβεβαίωση του «εξαιρετισμού» που διατρέχει την ιστορία της χώρας. Από μια άλλη, δεν είναι παρά διακήρυξη της άποψης ότι η λογοτεχνία οφείλει να αποσπάται από τους καταναγκασμούς της τρέχουσας συγκυρίας, όσο κατακλυσμική και αν είναι αυτή για τους φορείς της. Μοιάζει με αναδρομική παρότρυνση προς αμήχανους ομοτέχνους (φέρ' ειπείν της περιόδου εγκλεισμού που διανύουμε) να ασχοληθούν με περισσότερο διαχρονικά ζητήματα και διλήμματα αντί της επικέντρωσης στο εσωτερικό δράμα του καθενός.
Το Κακό παραγωγός του Καλού
Αν και ήρωας εδώ είναι ένα πρόσωπο της κεντρικής πολιτικής σκηνής, ο Γουίλι Σταρκ, καλουπωμένο στα πρότυπα του κυβερνήτη της Λουιζιάνα Χιούι Λονγκ - εμβληματικού λαϊκιστή πολιτικού του Μεσοπολέμου, με σοσιαλιστική μεταρρυθμιστική ατζέντα -, ο χαρακτήρας του βιβλίου τείνει μάλλον προς το κοινωνικό μυθιστόρημα. Τα ανθρώπινα πάθη κυριαρχούν, οι ερωτικές συγκρούσεις μαίνονται, η εξουσία ανάγεται σε αφροδισιακό κίνητρο κυριαρχίας σε όλα τα επίπεδα, τα ηθικά διλήμματα είναι ακραία, ενώ γίνονται συχνές απόπειρες για θεωρητικές αιτιολογήσεις των πράξεων, με φιλοσοφικές προεκτάσεις. Κοινός παρονομαστής είναι η παραγωγή και εργαλειακή χρήση του Κακού - που ειδικά ο κυβερνήτης το θεωρεί μήτρα της Ιστορίας. Το Κακό είναι που δημιουργεί Καλό, λέει σε περισσότερες από μια ευκαιρίες, γι' αυτό και ο Θεός μάς έπλασε αμαρτωλούς. Από τον βούρκο είμαστε γεννημένοι, στη λάσπη ριζώνει το εκτυφλωτικά πράσινο γρασίδι. Δεν θα καταδεχόταν να μας φτιάξει τέλειους (άσε που θα ήταν και βαρετό, θα πρόσθετα).
Στο χέρι μας είναι να σωθούμε, λοιπόν. Είναι η ελεύθερη βούλησή μας που δημιουργεί την Ιστορία. Φορέας της άποψης αυτής και αφηγητής είναι ο Τζακ Μπέρντεν, δημοσιογράφος και γόνος αριστοκρατικής οικογένειας του Νότου που έλκεται, χωρίς να πολυξέρει γιατί, από τη χαρισματική λαϊκή φιγούρα του αυτοδημιούργητου Σταρκ. Ο τελευταίος, ως ταμίας της κομητείας του, είχε καταγγείλει τα λαδώματα και τις προνομιακές αναθέσεις έργων σε ευνοουμένους, που οδηγούσαν σε κακές κατασκευές και κατασπατάληση δημοσίου χρήματος. Σε μια χαρακτηριστική τέτοια περίσταση τον ευνοεί, όπως ομολογεί, το χέρι του Θεού: καταρρέει μια σκάλα σε σχολείο που είχε αποτελέσει το επίκεντρο της κριτικής του, με αποτέλεσμα να σκοτωθούν ή τραυματισθούν κάμποσα παιδιά. Κι έτσι το Κακό παράγει Καλό - για τον ίδιο τουλάχιστον. Ο Σταρκ γίνεται ένα είδος νέμεσης και λαϊκού ήρωα συνάμα που κακώς είχαν αγνοήσει οι συμπολίτες του. Κάποια στιγμή μάλιστα, «κοστουμαρισμένοι» κύριοι από την πρωτεύουσα τον προτείνουν ως υποψήφιο για το αξίωμα του κυβερνήτη της πολιτείας.
Στην πραγματικότητα πρόκειται για παγίδα - θέλουν να διασπάσει την ψήφο τού ενός εκ των δύο υποψηφίων. Οταν η πλεκτάνη αποκαλύπτεται με τη συνδρομή του Τζακ Μπάρντεν, ο Σταρκ εγκαταλείπει τους καθωσπρεπισμούς, τον μεταρρυθμισμό και τον ορθολογισμό μιας εκστρατείας με επιχειρήματα, νούμερα και διαγράμματα που απολήγουν σε έλλογες δημόσιες παροχές. Ενδύεται το προσωπείο του λαϊκού ηγέτη, του εμβληματικού ρήτορα, του τιμωρού εκείνων που αδικούν τον απλό λαό, προασπιστή της ανακατανομής του πλούτου υπέρ των ανθρώπων της υπαίθρου, της τιμωρίας των μεγάλων εξορυκτικών και πετρελαϊκών εταιρειών, της φορολόγησης των πλουσίων. Ολα αυτά επενδύουν στο συναίσθημα, την ελπίδα, μια πολιτική γης και αίματος, μια γοητευτική στις μάζες επίκληση της τιμωρητικής βίας, αλλά και μια πρόσκληση στο μεγάλο επικείμενο φαγοπότι: τα μικρά λαδώματα ευνοούνται και επιτρέπονται, λέει ο Σταρκ σε περισσότερες από μια περιπτώσεις, γιατί έτσι λιπαίνεται η μηχανή της Ιστορίας και άλλωστε γιατί, προσωπικά Εγώ, ο ανώτατος άρχων, έχω τον νου μου στα τεκταινόμενα.
Αναδιανομή, πατρονάρισμα, προσωπικά πάθη
Ο ηγέτης λοιπόν είναι αυτός που διασφαλίζει τη λειτουργία της μηχανής και τη μοιρασιά στους φτωχούς και άκληρους όσων τους οφείλονται, πάντα κατά τον ίδιο. Αυτά θυμίζουν ασφαλώς την πρόσφατη ιστορία μας, αλλά και τις πολιτικές διακηρύξεις των νεοφασιστικών και ριζοσπαστικών κομμάτων της εποχής μας. Μας υποχρεώνουν επίσης να αναδιφήσουμε την ιστορία για να θυμηθούμε ότι ο επερχόμενος Πόλεμος σε παρόμοιες διακηρύξεις βασιζόταν, ενώ ειδικά η Αμερική προερχόταν από τη Μεγάλη Υφεση που γεννήθηκε με το Κραχ του '29.
Οταν ο Τζακ Μπάρντεν απολύεται από την εφημερίδα του λόγω της εύνοιας που δείχνει προς τον Σταρκ, ο νεοεκλεγείς κυβερνήτης τον καλεί να γίνει προσωπικός σύμβουλος και άλτερ έγκο του. Από κει και πέρα οι ζωές των δύο αντρών ταυτίζονται απολύτως, παρά τις αντίθετες καταβολές τους, και τη σχέση έλξης - απώθησης που υφίσταται ανάμεσά τους. Πολλές ευαίσθητης φύσης δουλειές και δύσκολες διαπραγματεύσεις ανατίθενται στον Τζακ. Εκεί είναι που τα προσωπικά δράματα θα ανακατευτούν σαν τραπουλόχαρτα με την πολιτική ατζέντα. Γιατί, κεντρικό πρόσωπο στη ζωή του Μπάρντεν είναι η κόρη του πρώην κυβερνήτη, η παιδική του φίλη Αν Στάντον, γυναικείο ιδεατό του, που παρά τις άπειρες ευκαιρίες που έχουν δοθεί, η σχέση τους δεν ολοκληρώθηκε ποτέ. Βλέπετε, ο Τζακ είναι αρχικά ιδεαλιστής, θεωρεί ότι ο νους του καθενός μας είναι που κατασκευάζει την πραγματικότητα και δεν θέλει να χαλάσει την αγνή, αρχετυπική εικόνα που έχει κατασκευάσει για την Αν. Κάτι που πληγώνει φυσικά την τελευταία - περισσότερο πραγματίστρια ως γυναίκα που είναι, η οποία θέλει τη μετεξέλιξη της παιδιόθεν σχέσης τους. Ως αποτέλεσμα, η Αν φεύγει για σπουδές, κάνει κάμποσους αποτυχημένους αρραβώνες και η σχέση τους παραμένει εκκρεμής μέχρι που πέφτει στην αγκαλιά του κυβερνήτη Σταρκ, ελκυστικού και συνάμα απωθητικού αρσενικού που προσφέρει ωστόσο το επιπλέον αφροδισιακό της εξουσίας.
Τόσο η Αν όσο και ο Τζακ θα χρησιμοποιηθούν από τον κυβερνήτη για τον προσεταιρισμό του αδελφού της Αν και παιδικού φίλου του Τζακ, Ανταμ Στάντον, στο στρατόπεδό του. Καλός άνθρωπος, επιτυχημένος γιατρός και ιδιαίτερα δοτικός στις κοινωνικές σχέσεις του, ο Ανταμ είναι ο κατάλληλος υποψήφιος για να διευθύνει ένα φαραωνικό νοσοκομείο που σχεδιάζει ο Σταρκ και το οποίο προορίζεται να περιθάλπει δωρεάν όλους τους κατοίκους της πολιτείας. Ομως το νοσοκομείο χρησιμεύει επιπλέον ως όχημα για μια κολοσσιαία ανάθεση έργου που με τα πολλά θα καταλήξει σε έναν εργολάβο με μεγάλη επιρροή στον απειλητικό πολιτικό αντίπαλο του Σταρκ. Αυτός ο τελευταίος είναι φορέας διαρκών οχλήσεων, που έχουν ως στόχο τη δικαστική παραπομπή του κυβερνήτη για χρήση αθέμιτων, βίαιων πρακτικών κατά την άσκηση της εξουσίας. Από κει και πέρα πυροδοτείται η τελική πολλαπλή έκρηξη, αλλά και μια πληθώρα άλλων δραματικών περιστατικών. Ειδικά στο τελευταίο πέμπτο του βιβλίου συσσωρεύονται ποικίλες τραγωδίες, που όλες συνδέονται πάντως σε ένα καλοπλεγμένο δίχτυ αιτίων - αιτιατών. Η κάθε αιφνίδια εξέλιξη προβάλλει ως προϊόν της γύρω μας πραγματικότητας, εξυφαινόμενο με υποδειγματική συγγραφική αρτιότητα που ανταποκρίνεται στην κεντρική φιλοσοφική θέση του βιβλίου ότι όλα συνδέονται με όλα, αν και με απρόβλεπτους τρόπους.
Καταιγιστική δραματοποίηση, φιλοσοφική τεκμηρίωση
Στην αλυσίδα των γεγονότων, ο γιος και καμάρι του Σταρκ, ο Τομ, τραυματίζεται θανάσιμα παίζοντας ποδόσφαιρο και ως εκ τούτου ένας εις βάρος του εκβιασμός σχετιζόμενος με ανεπιθύμητη εγκυμοσύνη εκπίπτει. Οπότε ο κυβερνήτης, απελευθερωμένος μέσα από το προσωπικό του δράμα, αθετεί τον λόγο του ως προς την εργολαβία του νοσοκομείου. Ως εκ τούτου οι εχθροί του αποκαλύπτουν τη βρώμικη υπόθεση της ανάθεσης του έργου, αλλά και το ότι η Αν Στάντον είναι η κρυφή ερωμένη του, οπότε ο αδελφός της ο Ανταμ εξαφανίζεται, γιατί δεν θέλει να παίζει τον ρόλο του «νταβατζή της Αν». Στην όλη ιστορία εμπλέκεται ο ιδεολογικός αντίπαλος του κυβερνήτη δικαστής Μόνταγκιου Ιρβιν, θεωρούμενος ως αδέκαστος, που αποκαλύπτεται ωστόσο από τον Τζακ ότι είναι μπλεγμένος σε μεγάλο οικονομικό - εταιρικό σκάνδαλο του παρελθόντος. Ο δικαστής μάλιστα αποδεικνύεται πως είναι ο πραγματικός πατέρας του Τζακ, έχοντας προδώσει τον καλύτερό του φίλο, ενώ ο εξαφανισθείς λόγω της συζυγικής απάτης υποτιθέμενος πατέρας επαναπατρίζεται οίκαδεν. Ο δικαστής εκβιάζεται εξ ονόματος του κυβερνήτη από τον Τζακ και αυτοκτονεί, μέχρι το τελικό πιστολίδι που δεν θα αποκαλύψω ποιους έχει ως φορείς και ποιους ως θύματα.
Και όμως η τρομακτική αυτή συμπύκνωση της δράσης με τις πολλαπλές πλευρικές επιπτώσεις δεν ενοχλεί ιδιαίτερα τον αναγνώστη, καθώς έχει προηγηθεί επί εκατοντάδες σελίδες η λεπτή ύφανση της κοινωνικής ατμόσφαιρας και των κινήτρων που πυροδοτούν τις ανθρώπινες πράξεις. Επιπλέον διότι, όσο καταιγιστικό κι αν είναι το τέλος, παραμονεύει η λύτρωση μέσω της τελικής ένωσης της Αν με τον ηττημένο Τζακ. Αυτά εν μέσω της οριστικής διάλυσης των κυριαρχικών σχέσεων του παλιού αριστοκρατικού Νότου, και ενώ ηχούν τα τύμπανα του πολέμου πέρα από τον Ατλαντικό - δηλαδή της μεγάλης Ιστορίας. Ο χρόνος αποκαθίσταται τελικά ως ρυθμιστής των πάντων - οι πράξεις και τα πράγματα ανακτούν το νόημά τους. Ποικίλοι άλλοι ήρωες ηττώνται, από τη μητέρα του Τζακ με τους τέσσερις γάμους, ως την ερωμένη και πολιτικό στήριγμα του κυβερνήτη, που τον προδίδει και αποχωρεί από σκηνής όταν αποκαλύπτονται οι ερωτικές του ατασθαλίες.
Η ελευθερία της βούλησης έχει πάντα τον λόγο, υπονοεί τελικά ο συγγραφέας. Το Καλό μπορεί να γεννηθεί από το Κακό, αλλά μόνο ως ανθρώπινη επιλογή και πάντα καθ' οδόν, ποτέ ως προκατασκευασμένη συνταγή. Η σχετικοποίηση των κοινωνικών προταγμάτων και της παραδοσιακής ηθικής διέπει το εκρηκτικό ενεργειακό πεδίο του σύνθετου αυτού βιβλίου, που πάλλεται από ζωή αλλά που δεν κυριαρχεί απόλυτα στο υλικό του. Οι στόχοι καμιά φορά συγχέονται, κάποιες αφηγηματικές παρεκβάσεις μένουν ξεκρέμαστες. Οπως π.χ. η λεπτομερής περιγραφή του διδακτορικού του Τζακ στην Αμερικανική Ιστορία, μια εκτενής αφήγηση έρωτα και προδοσίας που δεν συνδέεται με την κυρίως πλοκή, όσο καλή θέληση κι αν έχει κανείς, αν και μας εισάγει τρόπον τινά στη μεθοδολογία της Νέας Ιστορίας, με την έμφασή της στο μικρό και το καθημερινό. Επιπλέον, οι φιλοσοφικές τάσεις ζητούν συχνά περαιτέρω αποσαφήνιση - κυρίως η μεταστροφή του Τζακ προς έναν μπρούτο υλισμό, μια μηδενιστική φυσιοκρατία την οποία ονομάζει «Μεγάλη Σύσπαση», όπου όλα ανάγονται στις φυσικές λειτουργίες του ανθρώπου. Αλλά οι ιδιοφυείς στιγμές, το σύνθετο δράμα, η εμπεδωμένη ανθρωπογεωγραφία και το πειστικό πολιτικό μπακγκράουντ δίνουν τον τόνο ενός κλασικού βιβλίου, πάντα ερεθιστικού και πάντα επίκαιρου.
Εμπειρη μεταφράστρια η Αθηνά Δημητριάδου, κινείται στην καρδιά της ατμόσφαιρας του έργου, ελέγχει το πολυποίκιλο υλικό και δίνει σωστές ως επί το πλείστον λεκτικές επιλογές σε θεσμικούς και διοικητικούς όρους, εξαιρετικά πυκνούς άλλωστε στο βιβλίο. Η χρήση ελληνικής ιδιωματικής γλώσσας για την απόδοση κάποιων ντοπιολαλιών του αμερικάνικου Νότου ηχεί παράδοξα, κυρίως όταν στοιχίζεται με αλλόχθονες ονομασίες, τοπωνύμια κ.λπ. Αλλά αυτή είναι μια γενικότερη παρατήρηση.
Ο Γουόρεν κέρδισε και άλλα δύο Βραβεία Πούλιτζερ, για το ποιητικό του έργο. Η αλήθεια είναι ότι θεωρείται περισσότερο ποιητής παρά μυθιστοριογράφος, αν και έμεινε στην Ιστορία κυρίως για τούτο το εμβληματικό βιβλίο που μεταφέρθηκε μάλιστα δύο φορές στο σινεμά. Η πρώτη τη δεκαετία του '40 απέφερε και Οσκαρ, η δεύτερη, πολύ πρόσφατη, κατέληξε σε παταγώδη αποτυχία λόγω κυρίως της υπερβολικής επί σκηνής παρουσίας του Σον Πεν που μετατρέπει τον Σταρκ σε παλιάτσο. Ας είναι, η μοίρα των έργων τέχνης δεν μπορεί να ελεγχθεί από τη στιγμή που θα ξεφύγει από τα χέρια των δημιουργών τους.
