Η ηδονή της στιγμιαίας περιέργειας

Τις τελευταίες δεκαετίες το πιο συνηθισμένο «σύνθημα» που συναντάμε στον χώρο της λογοτεχνίας είναι πως το μυθιστόρημα έχει οριστικά τελειώσει. Ο Μπέρναρντ Μπεργκόνζι ήταν πιθανώς ο πρώτος που το ξεκίνησε το 1970 λέγοντας πως «δεν υπάρχει τίποτε καινούριο πλέον στο αγγλικό μυθιστόρημα», ενώ ο τεράστιος Γκορ Βιντάλ το 1979 είχε δηλώσει υποτιμητικά στο φεστιβάλ του Εδιμβούργου πως το μυθιστόρημα έχει καταντήσει ένα μεσοαστικό είδος κατανάλωσης που ανήκει στημεσαία τάξη και που ασχολείται με τα μεσοαστικά προβλήματα - φράση που ανήκει φυσικά στην ίδια την παράδοση του μυθιστορήματος (μπορούμε να βάλουμε reference στην προηγούμενη κριτική του Γκρακ;) αλλά που εκφράζει κατά τον Βιντάλ ένα διαφορετικού είδους κορεσμό στην έκφραση και στην πλοκή. Εκτοτε τα άρθρα για το τέλος του μυθιστορήματος αποτελούν το ψωμοτύρι των κριτικών - αλλά και κάποιες φορές και συγγραφέων, όπως ο Γουίλ Σελφ.

Αυτό το τέλος του μυθιστορήματος δεν εκφράζεται μόνο απ' το γεγονός ότι ο μέσος συγγραφέας πλέον δεν μπορεί να ζήσει με τη γραφή του, δεν εκφράζεται μόνο από την πτώση της αξίας της λέξης στο πλαίσιο του θορύβου του Ιντερνετ. Εκφράζεται και από την απόλυτη άποψη «ο κύκλος έχει κλείσει», είπαμε ό,τι έχουμε να πούμε, καλύψαμε όλες τις βασικές - και όχι τόσο βασικές - αρχές της πλοκής και πλέον ζούμε μόνο με τις επαναλήψεις και τα re-runs τα οποία αποκαλύπτονται, πάντα σύμφωνα μ' αυτές τις φωνές, ως κακέκτυπα. Φυσικά αυτό το τέλος δεν περιορίζεται μόνο στο μυθιστόρημα αλλά το βλέπουμε να εκφράζεται και στον κινηματογράφο και στην τηλεόραση και αποτέλεσμα όλης αυτής της λογικής του τέλους της πλοκής είναι η συνεχής πορεία στη μορφή του reality show, στο autofiction, στο true crime, στο ιστορικό και στο αυτοβιογραφικό μυθιστόρημα (όπως τα βιβλία της Χίλαρι Μαντέλ ή ο «Αγώνας μου» του Καρλ Ούβε Κνάουσγκανρτ).

Για εμάς τους υπόλοιπους όμως που δεν συμφωνούμε με την άποψη πως το μυθιστόρημα έχει τελειώσει υπάρχει η Ρέιτσελ Κασκ και η τριλογία «Περίγραμμα», «Μετάβαση», «Κύδος» - σημαία για να αποδείξουμε το αντίθετο.  Η Κασκ, γεννημένη στον Καναδά το 1967, αλλά εγκατεστημένη στο Λονδίνο απ' το 1974 χρησιμοποιεί τον Δυτικό Κανόνα και τη λογοτεχνική παράδοση με σεβασμό αλλά καθαρά με μια διάσταση επαναστατική. Διαβάζοντας ένα - ένα τα βιβλία της τριλογίας μπορεί να ξεκινάς να πιστεύεις στο τυχαίο της ανάπτυξης, αλλά σύντομα αντιλαμβάνεσαι την ευφυΐα της Κασκ στην τελική αυτή σύνθεση.

Θεωρώ πως υπάρχουν πολλοί τρόποι να αντιμετωπίσει κανείς το σύνολο των βιβλίων, όμως στο πλαίσιο της λογικής «του τέλους του μυθιστορήματος» και τα τρία φαίνονται να αναπτύσσονται σαν ένα σύγχρονο μάθημα δημιουργικής γραφής που εκφράζει όχι μόνο τα χαρακτηριστικά της σύγχρονης γραφής και ανάγνωσης αλλά και όλα όσα θα έπρεπε να παρατηρήσει και να μελετήσει ένας συγγραφέας στον δρόμο για την ανάπτυξη ενός βιβλίου στις αρχές του 21ου αιώνα.

Η Κουσκ αναπτύσσει τις μικροϊστορίες των βιβλίων σε ένα πλαίσιο που αρχικά μοιάζει αυτοβιογραφικό, αλλά η έλλειψη στοιχείων για την αφηγήτρια σιγά - σιγά αποτελεί κυρίαρχο συστατικό της αποδόμησης της γραφής. Ο αναγνώστης απομακρύνεται σταδιακά απ' την αναζήτηση των προσωπικών στοιχείων και οδηγείται στην ηδονή του παρατηρητή που πίσω απ' τις γρίλιες ζει τις ζωές των άλλων. Ομως, εδώ δεν πρόκειται για την πλήρως αναπτυγμένη χαρά του ηδονοβλεψία που βρίσκει την κάθαρση, δεν πρόκειται για τον «Σιωπηλό Μάρτυρα» του Χίτσκοκ, αλλά πρόκειται για μια σύγχρονη ηδονή της στιγμιαίας περιέργειας, αυτής που νιώθουμε όταν ξεφυλλίζουμε φωτογραφίες αγνώστων στο Facebook  χωρίς να μπορούμε να στήσουμε ούτε μια πλήρη ιστορία, πλοκή ή άποψη γι' αυτούς.

Κάθαρση

Οι ιστορίες της Κασκ είναι ελλιπείς, χωρίς κάθαρση, χωρίς τη δυνατότητα να γνωρίσουμε σε βάθος ούτε τους χαρακτήρες ούτε τις καταστάσεις, και δίνουν μόνο ένα περίγραμμα με βάση το οποίο μπορεί ο αναγνώστης να σχεδιάσει με δικά του χρώματα το εσωτερικό. Η ίδια η αφηγήτρια μπορεί να είναι η ίδια η Κασκ αλλά μπορεί και όχι σε μια σχεδόν ξεκάθαρη κριτική του autofiction. Η κάθαρση απ' την άλλη πλευρά δεν είναι αποτέλεσμα του κλειστού σύμπαντος των βιβλίων, αλλά του ανοιχτού στο οποίο καλείται να μετέχει ενεργά ο αναγνώστης.

Η αλήθεια όμως είναι πως η Κασκ αναπτύσσει ταυτόχρονα τη μετάβαση των ανθρωπίνων σχέσεων σ' αυτήν την οντότητα με τα ελλιπή χαρακτηριστικά. Οι άνθρωποι, οι σχέσεις τους, οι επαφές τους στην εποχή του Facebook, του Instagram, του Tinder είναι αυτά τα σπαράγματα καθημερινότητας, τα τμήματα ηδονής χωρίς κάθαρση, τα επιφανειακά αγγίγματα από κάτι που ίσως θα έπρεπε να είναι πιο βαθύ αλλά δεν υπάρχει ίχνος από την οποιαδήποτε θέληση για να προχωρήσει κανείς περισσότερο. Η Κασκ επωφελείται απ' την περιστασιακή αυτή γνώση των ανθρώπων για να χτίσει ένα ολοκληρωμένο σύνολο που περιγράφει ταυτόχρονα τον σύγχρονο άνθρωπο αλλά και το σύγχρονο μυθιστόρημα.

Μ' αυτό το δεδομένο η τριλογία της Κασκ είναι μια ισχυρή θέση για το γεγονός ότι το μυθιστόρημα δεν έχει πάρει τέλος, αλλά απλά έχει πάρει τέλος η παλιά λογική θέασης τόσο της πλοκής όσο και της ανθρώπινης ζωής. Τα μεσοαστικά προβλήματα και η μεσοαστική ανάπτυξη που ανέφερε υποτιμητικά ο Βιντάλ εμπεριέχουν πάθη και εντάσεις που κάλλιστα θα μπορούσαν να ανήκουν στο πλαίσιο των κορυφαίων μυθιστορημάτων και ιδεών του παρελθόντος. Χρειάζεται όμως τεράστιο θάρρος απ΄ την πλευρά του συγγραφέα ώστε να μπορέσει να τοποθετήσει τον εαυτό του και το μυθιστόρημά του στο στενό πλαίσιο της εποχής του με μια ψυχρή και ψυχαναλυτική ματιά που δεν χρειάζεται τα δεκανίκια της προσποιητής κουλτούρας. Κύδος στη Ρέιτσελ Κασκ που το κατάφερε μ' αυτά τα τρία βιβλία.

Rachel Cusk
Περίγραμμα /
Μετάβαση / Κύδος
Μτφ: Αθηνά Δημητριάδου
Εκδ: Gutenberg 2019
Τιμή 14 ευρώ ο κάθε τόμος

Ο Βασίλειος Δρόλιας είναι αστροφυσικός και συγγραφέας. Το τελευταίο του βιβλίο Nyos, κυκλοφορεί από τις εκδοσεις Κέδρος.