Η νέα φιλολογική έκδοση των Απάντων του Κ. Παλαμά, που ετοιμάζει το Ιδρυμα Κωστή Παλαμά, αποτελεί, για λόγους που θα εξηγήσω παρακάτω, ένα μνημειώδες εγχείρημα, χωρίς προηγούμενο στη νεότερη εκδοτική ιστορία όσον αφορά τη νεοελληνική λογοτεχνία. Την παλαιότερη, 16τομη έκδοση του Ιδρύματος (1962-1969· 17τομη με τα ευρετήρια, 1984), που έγινε με την επιμέλεια του Γιώργου Κατσίμπαλη -στην οποία πρέπει να προστεθούν οι πέντε τόμοι της Αλληλογραφίας (1975-1991) και οι τρεις τόμοι με Αρθρα και χρονογραφήματα (1990-2003)- θα αντικαταστήσει η αναθεωρημένη έκδοση, η οποία, μαζί με τα ευρετήρια και το γενικό γλωσσάριο, θα περιλαμβάνει συνολικά πενήντα τόμους.
Πρόκειται για την ογκωδέστερη έκδοση Απάντων νεοέλληνα λογοτέχνη, η οποία πραγματοποιείται υπό τη γενική επιμέλεια του Ομότιμου Καθηγητή Κ. Γ. Κασίνη και με τη συνεργασία 21μελούς εκδοτικής ομάδας αποτελούμενης από Νεοελληνιστές Καθηγητές ΑΕΙ, ερευνητές και συγγραφείς. Υπό διαφορετικές συνθήκες, αυτή η χωρίς προηγούμενο συνεννόηση τόσων πολλών ανθρώπων, όπου ο καθένας αναλαμβάνει την επιμέλεια ενός ή παραπάνω τόμων, θα ισοδυναμούσε με συνταγή βέβαιης αποτυχίας με κατάληξη, στην καλύτερη περίπτωση, σημαντικές αποκλίσεις όσον αφορά τη φυσιογνωμία του κάθε τόμου και, στη χειρότερη περίπτωση, μια Βαβέλ εκδοτικών προσεγγίσεων. Από τους τόμους που έχουν εκδοθεί μέχρι σήμερα, δεν προκύπτει όμως ούτε το ένα ούτε το άλλο. Ο κύριος λόγος είναι γιατί ο «γενικός φιλολογικός επόπτης» αφενός έχει διαγράψει τις εκδοτικές αρχές, τις οποίες ακολουθούν όλοι, και αφετέρου έχει μεριμνήσει, ώστε ο κάθε τόμος να υφίσταται έναν τυπικό επανέλεγχο μετά την ολοκλήρωση της επιμέλειας. Ο δεύτερος λόγος, που εξηγεί επιπλέον την ταχύτητα με την οποία προχωρά η έκδοση, είναι ότι ο επιμελητής του κάθε τόμου παραλαμβάνει έτοιμη ολόκληρη την προς δημοσίευση ύλη, μεταξύ των άλλων και χάρη στην πολύτιμη αλλά αθόρυβη γραμματειακή υποστήριξη αφανών συνεργατών του Ιδρύματος. Ετσι οι επιμελητές, αντί να αναλωθούν στην αναζήτηση της προς δημοσίευση ύλης και στη χρονοβόρα μετατροπή της σε εκδοτικά πρόσφορη μορφή, αφιερώνονται αποκλειστικά στην επιστημονική επεξεργασία της σύμφωνα με τις κατευθυντήριες εκδοτικές γραμμές.
Η έκδοση, την οποία ο Κασίνης σχεδίαζε από τις αρχές του 1990, ξεκίνησε το 2017 με έναν τόμο, αλλά από το 2019 ο ρυθμός επιταχύνθηκε. Μέχρι αυτή τη στιγμή έχουν εκδοθεί έξι τόμοι, με τους εξής επιμελητές: Κ. Κασίνης (πρώτος και ένατος), Ν. Καλοσπύρος (δεύτερος), Θ. Πυλαρινός (τρίτος και τέταρτος), Ε. Γαραντούδης (πέμπτος), Π. Τσίγκου (ένατος, σε συνεργασία με τον Κασίνη). Εντός του 2020 προβλέπεται να εκδοθούν άλλοι πέντε. Αυτοί οι έντεκα τόμοι θα περιλάβουν το σύνολο του εκδεδομένου και του ανέκδοτου ποιητικού έργου του Παλαμά. Για το 2021 έχει προγραμματιστεί να εκδοθούν δύο τόμοι διηγημάτων, ένας τόμος με το θέατρο του Παλαμά (την Τρισεύγενη) και τρεις τόμοι με το μεταφραστικό έργο του. Η υπόλοιπη ύλη (κριτική, άρθρα και χρονογραφήματα, αλληλογραφία) βρίσκεται σε διάφορες φάσεις επεξεργασίας εντός του Ιδρύματος. Με την ολοκλήρωση των Απάντων, στο Αρχείο Παλαμά θα παραμείνουν ανέκδοτα μόνο τα εκατό σημειωματάρια του ποιητή, που περιλαμβάνουν κάθε είδους πληροφορίες για την περίοδο 1875-1938.
Την αναθεωρημένη έκδοση των Απάντων δεν επέβαλαν μόνον η εξάντληση της παλαιότερης έκδοσης, η ανάγκη να προστεθούν ανέκδοτα και αθησαύριστα έργα, η επιδίωξη της ομοιογένειας, η διόρθωση αβλεψιών και η αποκατάσταση ελλείψεων, αλλά και μια διαφορετική εκδοτική φιλοσοφία. Ο κάθε τόμος συγκροτείται από δύο κύρια μέρη (και ένα τρίτο που περιλαμβάνει τα πάσης φύσεως ευρετήρια). Στο πρώτο μέρος εκδίδεται το κείμενο σύμφωνα με την τελευταία έκδοση που έκανε ο ίδιος ο ποιητής -προσπερνώ την αντιμετώπιση ανέκδοτων ή αθησαύριστων κειμένων. Οι ορθογραφικές επεμβάσεις στο κείμενο περιορίζονται σε μερικό εκσυγχρονισμό, με το αιτιολογικό ότι ο πλήρης εκσυγχρονισμός θα αλλοίωνε τα χαρακτηριστικά της παλαμικής γλώσσας και θα παραβίαζε τη βούληση του ποιητή. Το δεύτερο μέρος ξεκινά με ένα εισαγωγικό σημείωμα του επιμελητή, όπου διαγράφεται η ιστορία των εκδόσεων του κάθε έργου και περιγράφονται οι προδιαγραφές της έκδοσης· και ακολουθούν σχόλια, όπου γίνεται λεπτομερής αντιβολή του εκδιδόμενου κειμένου με τις προηγούμενες εκδόσεις, τις επιμέρους δημοσιεύσεις, τα σωζόμενα αυτόγραφα, τις παρασελίδιες διορθώσεις στα προσωπικά αντίτυπα του Παλαμά κτλ.
Στάδια παραγωγής
Στην ουσία πρόκειται για μια ιστορικο-φιλολογική έκδοση, η οποία μας ανοίγει την πόρτα σε αυτό που συνηθίσαμε να αποκαλούμε ποιητικό «εργαστήριο». Είναι περιττό να υπογραμμίσω τη μεγάλη σημασία που έχει η εν λόγω μέθοδος για τον μελετητή του παλαμικού έργου, τον ερευνητή και τον φιλόλογο. Εχοντας όλο το υλικό μπροστά του, θα μπορεί πλέον να ιχνηλατήσει τις διάφορες φάσεις της σύνθεσης ενός έργου, ξεκινώντας από το αυτόγραφο (εφόσον υπάρχει) και καταλήγοντας στη μορφή που εκφράζει την τελική βούληση του ποιητή, και να αξιοποιήσει τα δεδομένα ανάλογα με τη στόχευση της έρευνάς του. Υπενθυμίζω ότι, ειδικά στην ποίηση, η συνεκτίμηση των προηγούμενων σχεδιασμάτων και μορφών ενός ποιήματος είναι εξαιρετικά χρήσιμη και αποκαλυπτική, με την έννοια ότι η γνώση των σταδίων της παραγωγής του οδηγεί σε καλύτερη κατανόηση του ποιήματος, όπως άλλωστε και η γνώση των διακειμένων του. Ισχυρίζομαι μάλιστα ότι η αναλυτική παρουσίαση των σταδίων της δημιουργίας ενός έργου θα μπορούσε να αποτελέσει ερέθισμα και για ερευνητές άλλων κλάδων της επιστήμης πλην των φιλολόγων.
Οσο για τον φιλόμουσο μέσο αναγνώστη, μέχρι το τέλος του τρέχοντος έτους θα έχει στη διάθεσή του, σε έγκυρη μορφή, το σύνολο του παλαμικού ποιητικού έργου, εκδεδομένου και ανέκδοτου. Και μπορεί βέβαια σήμερα να μην είναι ελκυστικές οι εκτενείς επικολυρικές συνθέσεις του Παλαμά, όμως δεν ισχύει το ίδιο για τις λυρικές συνθέσεις ήσσονος τόνου. Αργότερα ο αναγνώστης θα έχει πρόσβαση στη συγκεντρωτική έκδοση των παλαμικών μεταφράσεων και επίσης στο σπουδαιότατο κριτικό έργο του (ελάχιστο από το οποίο εξέδωσε ο ίδιος), που κατέστησε τον Παλαμά θεμελιωτή της νεοελληνικής κριτικής.
Ενας ακόμη τρόπος, με τον οποίο η παρούσα έκδοση συμβάλλει στην καλύτερη κατανόηση της γλωσσικής και θεματικής εξέλιξης της παλαμικής ποίησης είναι η έκδοση των πρωτολείων του ποιητή. Οσοι πάρουν στα χέρια τους τον ένατο τόμο των Απάντων, που περιλαμβάνει ανέκδοτα ποιήματα της περιόδου 1868-1878 -προερχόμενα κυρίως από το Αρχείο Χ. Ευαγγελάτου-, θα εκπλαγούν ευχάριστα διαπιστώνοντας ότι στο διάστημα αυτό ο Παλαμάς έγραψε περίπου 203 ποιήματα, ενώ λανθάνουν περίπου άλλα 150. Ξεκίνησε με ένα (σωζόμενο) ποίημα σε ηλικία εννέα ετών (1868) και σε ηλικία δεκαπέντε ετών (1874) ο αριθμός είχε εκτιναχτεί στα σαράντα ένα. Τον Μάρτιο του 1878 ο Δήμος Μεσολογγίου ανέθεσε στον έφηβο Παλαμά να εκφωνήσει έμμετρο έπαινο για τους πεσόντες κατά την Εξοδο (ποίημα «Μισολόγγι»). Στη συντριπτική πλειονότητά τους τα εν λόγω ποιήματα είναι γραμμένα στην καθαρεύουσα, διανθισμένη με αρχαΐζουσες, σπάνιες ακόμη και αθησαύριστες λέξεις -προανάκρουσμα του πλούτου και της ποικιλίας που χαρακτηρίζει τη δημοτική του Παλαμά. Οι επιμελητές του τόμου (Π. Τσίγκου και Κ. Κασίνης) σημειώνουν ότι στα πρωτόλεια του έφηβου ποιητή «υπάρχουν όλοι οι "τόποι" της ποίηση του Παλαμά που μορφοποιούνται στα Τραγούδια της Πατρίδας μου: ο έρωτας, ο θάνατος, η μοναξιά, το ταξίδι, η μικρή και η μεγάλη πατρίδα, η Ποίηση, καθώς και η φύση και η επιστήμη». Τα ποιήματα εμφανίζουν έντονες επιδράσεις από την Παλαιά Αθηναϊκή Σχολή και επίσης αντλούν έμπνευση από τη γαλλική και την ελληνορωμαϊκή λογοτεχνία. Παράδειγμα της εντυπωσιακής αρχαιομάθειας του έφηβου Παλαμά είναι το ποίημα «Υλας», που συνέθεσε σε ηλικία δεκαπέντε ετών. Πρόκειται για ένα επεισόδιο της αργοναυτικής εκστρατείας και συγκεκριμένα για τον δημοφιλή στα ελληνιστικά και ρωμαϊκά χρόνια μύθο της αρπαγής του πανέμορφου Υλα, ερώμενου του Ηρακλή, από τις νύμφες μιας πηγής όπου πλησίασε για να αντλήσει νερό. Ο Παλαμάς δεν εμπνεύστηκε όμως από κάποιο μυθολογικό εγχειρίδιο, αλλά ανέπτυξε σε διακόσιους εβδομήντα στίχους την πρωτότυπη αφήγηση του 13ου ειδυλλίου του Θεόκριτου (ως μότο παραθέτει τους στ. 47-50). Ο Παλαμάς είχε βέβαια αποποιηθεί τα ποιητικά του πρωτόλεια, αλλά η έκδοσή τους σίγουρα εμπλουτίζει τις γνώσεις μας.
Εκδόσεις οριστικές δεν υπάρχουν και πολύ περισσότερο εκδόσεις χωρίς αβλεψίες και ελλείψεις. Ομως, ο υποδειγματικός συντονισμός των επιμελητών γύρω από κοινές αρχές -που εκτός των άλλων περιλαμβάνουν τον σεβασμό της βούλησης του ποιητή, τις συντηρητικές ορθογραφικές επεμβάσεις στα κείμενα και την έκδοση όλων των «παραλλαγών» ενός ποιήματος, όπου οι διαφορές είναι μεγάλες- διασφαλίζει ένα ποιοτικό αποτέλεσμα.
Ιδρυμα Παλαμά (επιμ. Κωνσταντίνος Κασίνης), Στέγη Γραμμάτων Κωστής Παλαμάς
Απαντα Κωστή Παλαμά
1ος τόμος, 480 σελ.
Τιμή 26,50 ευρώ
