«Η Φυσική είναι το οξυγόνο μου, αν μου την έκοβες θα τελείωνα»

Με τον Δημήτρη Νανόπουλο έχει ξεκινήσει μια συζήτηση εδώ και πολλά χρόνια, που συνεχίζεται αδιατάρακτη είτε είναι στην Αμερική, στο Τέξας, είτε στο Ναύπλιο, είτε στην είσοδο της Ακαδημίας Αθηνών, είτε σε μια απόμερη καφετέρια. Με την έννοια ότι δεν χρειάζεται η άμεση και ζωντανή επαφή για να αισθάνεσαι πως επικοινωνείς ουσιαστικά μαζί του αφού και ένα απλό τηλεφώνημα, μια πρότασή του δηλαδή, ολοκληρώνει, σαν να μην έχει μεσολαβήσει ένα μικρό ή μεγάλο χρονικό διάστημα, σε σχέση με την τελευταία συνάντησή σας, αυτό που θα ήθελε να σου πει. Σπάνια επιστήμονας με ένα αντικείμενο τόσο κλειστής και απροσπέλαστης για τους πολλούς σημασίας διατηρεί μια τόσο υψηλή επικοινωνιακή θερμοκρασία και ενώ ο επιούσιος άρτος του, η καθημερινότητά του, είναι ο κόσμος του Σύμπαντος και οι φυσικοί νόμοι, απολαμβάνει τα μικρά και τα ταπεινά της ζωής, όπως ένας άνθρωπος που δεν λογαριάστηκε ποτέ με την απεραντοσύνη των γαλαξιών. Δεν υπάρχει πιο τρανό παράδειγμα από τον Δημήτρη Νανόπουλο ότι όπου και αν έχει φτάσει κανείς εσωτερικά ή εξωτερικά - για παράδειγμα πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών ή ένας μεγάλος μουσικός - το πρόβλημά του θα λυθεί στο επίπεδο των ανθρωπίνων σχέσεων όποια μορφή και αν έχουν αυτές.

Διαφορετικά πώς θα τον ακούγαμε να μας λέει: «Πέρα από τα επαγγελματικά μου όνειρα που έχουν σχέση με τις ενοποιημένες θεωρίες (το «εν το παν» του Ηράκλειτου) θέλω να καταλάβω όσο μπορώ καλύτερα, επειδή ο χρόνος μαζεύει και ξέρουμε όλοι μας ότι είμαστε από δω ως εκεί, πέρα από τον φυσικό κόσμο, τους ανθρώπους, την κοινωνία. Επειδή για χρόνια ολόκληρα ήταν σαν να έχω πέσει μέσα σε μια λίμνη όπου δούλευα συνεχώς, θέλω τώρα που ξανανέβηκα στην επιφάνεια για να πάρω αέρα, να συμπληρώσω τα κενά που έχουν δημιουργηθεί. Συν τοις άλλοις αισθάνομαι την ανάγκη να δώσω πίσω στην ελληνική κοινωνία όσα μου πρόσφερε, και εννοώ το καλό σχολείο, το καλό πανεπιστήμιο, που υπήρξαν για τη γενιά μου το εφαλτήριο για να φτάσει όπου έφτασε. Είναι γεγονός πως όταν κάνεις θεωρητική φυσική, χωρίς βέβαια να ζεις μέσα σε μια γυάλα, χρειάζεται να είσαι πολύ απομονωμένος γιατί δεν μπορεί από τη μια να λύνεις εξισώσεις και από την άλλη να συμμετέχεις ενεργητικά μέσα στην κοινωνία».

Το ακόμη πιο εκπληκτικό με τον Δημήτρη Νανόπουλο είναι πως αισθάνεσαι, ενώ τον ακούς να μιλάει, ότι το θαύμα που έχει υλοποιήσει στον χώρο της Φυσικής είναι προσεγγίσιμο για τον οποιονδήποτε καθώς τίποτα το ακατανόητο ή το δυσπρόσιτο, το σιβυλλικό ή το ανεξιχνίαστο δεν φαίνεται να χαρακτηρίζει μια περιοχή που για τα ανθρώπινα μέτρα προορίζεται για ελάχιστους εκλεκτούς. Με την προϋπόθεση της μύησης να τους μεταβάλλει κυριολεκτικά σε μετρημένους στα δάχτυλα του ενός χεριού σε όλο τον κόσμο. Και αυτή τη συνθήκη να μην είναι ο ίδιος που την αποπνέει, αλλά όσοι συμβαίνει να γνωρίζουν το τι πραγματικά έχει επιτελέσει, καθώς ο τρόπος που μιλάει ή εξομολογείται δεν διαφέρει από τον τρόπο που θα το έκανε ένας καθηγητής Φυσικής σε οποιοδήποτε γυμνάσιο μιας επαρχιακής πόλης: «Το όνειρό μου από τότε που ξεκίνησα, από το γυμνάσιο δηλαδή, ήταν να μπορέσω να καταλάβω όσο το δυνατόν καλύτερα αυτό που μας περιβάλλει. Δεν με γέμιζαν άλλου είδους εξηγήσεις πέρα από τις εξηγήσεις που δίνουν οι θετικές επιστήμες. Το ζητούμενο ήταν να μπορέσω να καταλάβω από πού προήλθαν τα δισεκατομμύρια των δισεκατομμυρίων αστεριών που υπάρχουν, πώς έγινε η εμφάνιση του Σύμπαντος, πώς προέκυψαν οι φυσικοί νόμοι. Αυτό ακριβώς είναι το αντικείμενο της έρευνάς μου. Ξέρω βέβαια πως είναι κάτι που ακούγεται αφηρημένο, μην ξεχνάμε όμως πως η Φυσική τέλος τέλος είναι μια επιστήμη πειραματική. Μπορεί να λέει κάποιος πολύ ωραίες θεωρίες, αν όμως αυτές δεν αποδειχθούν, παραμένουν σαπουνόφουσκες. Πάντως αν θα ήθελα να συνδεθεί με κάτι το όνομά μου, είναι η προσπάθειά μου σε σχέση με την ενιαία θεωρία πεδίου. Δηλαδή να υπάρξει μια βασική εξίσωση από την οποία να πηγάζουν τα πάντα, ακόμα και η εμφάνιση του Σύμπαντος. Μπορεί να ακούγεται λίγο arrogant, δεν είναι όμως μια θεωρία της δικής μου μόνο ομάδας. Υπάρχουν αυτή τη στιγμή θεωρίες πάνω στο τραπέζι που πραγματεύονται το ίδιο ακριβώς αντικείμενο. Και είναι παρήγορο να σκεφτεί κανείς πως αν υπολογίζεται να γίνει κάτι, δεν είναι σε 1.000 χρόνια, ακριβώς γιατί έχουμε μια απίστευτη πρόοδο στην τεχνολογία. Ιπτάμενα αντικείμενα ανιχνεύουν "φως" - δεν εννοώ το φως που μας επιτρέπει να βλέπουμε ο ένας τον άλλον - αλλά ένα "φως" που υπάρχει από καταβολής Σύμπαντος. Θα έλεγα ότι ζούμε μια πραγματική χρυσή εποχή στον χώρο μας».

Παρηγοριά στον «Τρίτο άνθρωπο» του Ουέλς

Οταν μιλάει για «χρυσή εποχή» επιμένει για μια εποχή όσον αφορά στον χώρο του γιατί θέλει να τη διαχωρίσει σε σχέση με την εποχή που διέρχεται η ανθρωπότητα σε πλείστους άλλους τομείς. Μήπως ευθύνεται το γεγονός ότι προικισμένος με καλλιτεχνικές ευαισθησίες ο ίδιος, παρά την αισιοδοξία που του προκαλεί η αποκρυπτογράφηση του Σύμπαντος, γίνεται σκεπτικιστής και απαισιόδοξος όταν τον πρώτο λόγο στις παρατηρήσεις του τον έχει ο μικρόκοσμός μας; «Δεν είναι δυνατόν να μιλάμε για το πώς ξεκίνησε το Σύμπαν και η Γη εξακολουθεί να βρίσκεται αντιμέτωπη με τόσα αδιέξοδα. Συχνά για να παρηγορηθώ θυμάμαι την ταινία του Ορσον Ουέλς "Ο τρίτος άνθρωπος" που είχε γυριστεί το 1948. Πιο συγκεκριμένα όταν ο Τζόσεφ Κότεν λέει στον Ουέλς "πώς είναι δυνατόν να κάνεις αυτά τα πράγματα, να βάζεις νερό στην πενικιλίνη και να πεθαίνουν τα παιδιά;" για να ακούσουμε την απάντηση του Ουέλς ότι τα ίδια συνέβαιναν πάντα στην ανθρωπότητα: "Εκμεταλλεύομαι την εποχή μου. Εχεις σκεφτεί τι συνέβαινε έξω από τη Φλωρεντία, στους αγρούς, όταν ο Ντα Βίντσι και ο Μιχαήλ Αγγελος έφτιαχναν τα αριστουργήματά τους; Σφάζονταν οι Βοργία με τους Φόρτσα. Ο καθένας εκμεταλλεύεται την εποχή του, έτσι προχωράει ο κόσμος. Διαφορετικά, πάρε για παράδειγμα τους Ελβετούς. Τι φτιάξανε μετά από τετρακόσια χρόνια ειρήνης και δημοκρατίας; Το ρολόι με τον κούκο". Εννοούσε - και είναι κάτι που συμβαίνει δυστυχώς - μέσα στα χρόνια ενός παγκόσμιου, αρνητικού παροξυσμού, να έχουμε μια τρομερή ανάταση στην επιστήμη και στην τέχνη. Οπως άλλωστε και με την εποχή μας που είναι μια πολύ δύσκολη εποχή, αισθάνεσαι όμως πως κάτι γίνεται. Οπως για παράδειγμα στον Μεσοπόλεμο, ανάμεσα στα 1918 και στα 1939, που αναπτύχθηκε η κβαντική φυσική. Είναι κυριολεκτικά κάτι το τρελό να συμβαίνουν δηλαδή μέσα σε μια τόσο δύσκολη εποχή πράγματα που αλλάζουν τον κόσμο. Ας σκεφτούμε όμως και κάτι ακόμη: Χάρις στα ραντάρ που χρησιμοποιούσαν οι Σύμμαχοι μέσα στον πόλεμο ανακαλύφθηκαν τεχνικές που είχαν στη συνέχεια τρομακτική εφαρμογή στις επιστήμες».

«Στην Αμερική, αν είσαι καλός θα προχωρήσεις»

Αν όχι γέννημα θρέμμα επιστημονικά της αμερικανικής κοινωνίας, δεν μπορεί να μη θέλει να συζητήσει κανείς μαζί του πώς έγινε ώστε παρά τον σκληρό, ανταγωνιστικό χαρακτήρα της κοινωνίας αυτής να αναδειχθεί ο ίδιος σε πρωταγωνιστικό πρόσωπό της και μάλιστα έχοντας προσέλθει στους κόλπους της κάτι περισσότερο από άγνωστος μεταξύ αγνώστων. «Η αφετηρία θα έλεγα ότι βρίσκεται ακόμη πιο πίσω. Προέρχομαι από μια οικογένεια με έναν εξαιρετικό πατέρα και μια θαυμάσια μητέρα, που δεν είχαν καμιά σχέση με τον ακαδημαϊκό χώρο, δεν ήξεραν καν τι σημαίνει Φυσική. Αυτό υπήρξε το μπακγκράουντ μου. Δεν υπήρχε καν ένας άνθρωπος να μου δώσει μια συστατική επιστολή. Ενιωθα όμως να έχω μια τρέλα με τη Φυσική, σε βαθμό που να αισθάνομαι ότι είναι μονόδρομος για μένα. Ο μόνος τρόπος λοιπόν για να κάνω κάτι, ήταν να είμαι διαρκώς πρώτος ώστε να μπορώ να σχεδιάζω το επόμενο βήμα. Αν υπάρχει κάτι που με κάνει να θαυμάζω - εντός εισαγωγικών βέβαια το ρήμα - τον εαυτό μου είναι πώς ένα παιδί που έζησε τα παιδικά και τα εφηβικά του χρόνια στο Χαρβάτι και στη συνέχεια στου Ζωγράφου, σε ένα περιβάλλον που δεν το προέτρεπε να κάνει το άλφα ή το βήτα, κατόρθωσε να βρει τον δρόμο του προκειμένου να καταπιαστεί με ένα πολύ δύσκολο εγχείρημα. Η Φυσική είναι μια πολύ περίεργη απασχόληση - δεν θέλω να πω τη λέξη επάγγελμα. Υπάρχουν πολλές απασχολήσεις, όπως το να γίνεις πιανίστας ή ηθοποιός, με την προϋπόθεση του ταλέντου βέβαια, που είναι καταχωρημένες στην ελληνική κοινωνία. Αλλά αυτό ήταν κάτι άγνωστο όσον αφορά τη Φυσική. Τώρα σε σχέση με την Αμερική, δεν τη νοιάζει αν είσαι Κινέζος, μαύρος ή άσπρος. Αν είσαι καλός, θα προχωρήσεις. Προσωπικά σκίστηκα, δούλευα 24 ώρες το 24ωρο για να παράγω εργασίες, τα papers που λέμε. Τη Φυσική όμως την αισθανόμουν και την αισθάνομαι ως το οξυγόνο μου, αν μου την έκοβες, θα τελείωνα. Θέλω όμως να τονίσω τη διπλή όψη που έχουν όλα τα πράγματα. Βέβαια ο ιδρώτας, η πολλή δουλειά, το τρίψιμο του παντελονιού, από τη μια. Από την άλλη όμως δεν ξέρω τι θα είχε γίνει χωρίς την αποδεκτικότητα της χώρας αυτής να σε αναγνωρίζει και να σου δίνει τα συμβόλαια να προχωρείς. Τα πράγματα στην Αμερική είναι πολύ καθαρά. Ούτε φίλοι, ούτε θείοι, ούτε θείες, ούτε τηλεφωνήματα».

Δεν είναι τόσο το τι ανταλλάσσουν οι φίλοι του μεταξύ τους, ή σε ποιον βαθμό ενημερώνει ο ίδιος τους δικούς του, είναι όμως γεγονός πως τα τρία τελευταία χρόνια αισθάνεσαι στην παρουσία του Δημήτρη Νανόπουλου πολύ πιο συχνή ή παρατεταμένη στην Ελλάδα σε σχέση με τις προηγούμενες δεκαετίες. Οποιος τον ακούει να μιλάει για τα παιδικά του χρόνια θα μπορούσε άφοβα να χρησιμοποιήσει τη λέξη «νοσταλγία», τόσο περισσότερο όταν το άνοιγμά του στον κόσμο δεν γίνεται μόνο μέσα στις πεπερασμένες διαστάσεις του πλανήτη μας αλλά τον φέρνει κυριολεκτικά ως τις εσχατιές του Σύμπαντος. Αισθηματικοί λοιπόν οι λόγοι της συχνής «επιστροφής», ή συμβαίνει και κάτι άλλο; «Οταν ο χρόνος της ζωής μας μαζεύει, επόμενο είναι οι αισθηματικοί λόγοι να αποκτούν μια προτεραιότητα. Ομως δεν θα ήταν τόσο καταλυτικοί οι λόγοι αυτοί αν η σημερινή εποχή δεν μας πρόσφερε τόσα μέσα ώστε είτε είσαι στην Αμερική είτε είσαι στην Ελλάδα, τα πράγματα να μπορούν να γίνονται με τον ίδιο ακριβώς τρόπο. Καταλαβαίνετε βέβαια πώς το εννοώ αυτό. Παρουσιάσαμε τελευταία μια εργασία με τους συνεργάτες μου, ενώ εγώ ήμουν στην Ελλάδα, ο δεύτερος ήταν στο Μπέρκλεϊ, ο τρίτος στο King College στην Αγγλία, ο τέταρτος στην Ισπανία και ο πέμπτος στο Τόκιο. Ηταν πραγματικά διασκεδαστικό το να προσπαθούμε να καθορίσουμε ποια θα είναι η κοινή ώρα που θα μπορούμε να επικοινωνούμε μεταξύ μας. Η σχέση με την Αμερική θα υπάρχει πάντα, αν και έχω σταματήσει πια τη διδασκαλία».

«Επιφάνεια και social media, τίποτε άλλο»

Οσο όμως και αν ο ίδιος ομολογεί ότι είναι σαν να είχε πέσει μέσα μια λίμνη για δεκαετίες, ή ότι η Φυσική είναι αποκλειστικά το οξυγόνο του, δεν έχασε ποτέ την επαφή του με την πραγματικότητα ώστε να έχει στερηθεί μια υψηλού επιπέδου πολιτική συνείδηση, που του υπαγορεύει να κρίνει το τι συμβαίνει στον κόσμο μας, για την ακρίβεια στον δυτικό κόσμο, και να απαντάει ευθαρσώς χωρίς να μασάει τα λόγια του στο ερώτημα αν η λύση στα προβλήματα του κόσμου αυτού θα είναι πολιτική ή πνευματική. «Τα προβλήματα είναι γνωστά. Νούμερο ένα το περιβάλλον, νούμερο δύο το δημογραφικό πρόβλημα, νούμερο τρία οι τοπικοί πόλεμοι που δημιουργούν το πρόβλημα των προσφύγων και των μεταναστών. Τα προβλήματα λοιπόν είναι προφανή, αν κάτι δεν είναι προφανές είναι πως τις πολιτικές ηγεσίες παντού στον δυτικό κόσμο θα τις χαρακτήριζε κανείς ως ανεπαρκείς. Είναι συμπεριφορά αυτή της Ενωμένης Ευρώπης προς εμάς τους Ελληνες σε σχέση με το προσφυγικό πρόβλημα; Μπορούμε να γίνουμε εμείς το χωνευτήρι ανθρώπων και ψυχών; Αν φαντάζονται πως θα βυθιστεί μόνο η Ελλάδα, κάνουν λάθος, θα βυθιστεί όλη μαζί η Ευρώπη. Βέβαια τις πολιτικές ηγεσίες τις εκλέγει ο κόσμος, γεγονός που σημαίνει ότι ο κόσμος έχει τελείως λανθασμένη εντύπωση για το τι συμβαίνει. Το καταλαβαίνεις άλλωστε από τον τρόπο της ζωής των ανθρώπων. Μόνον επιφάνεια και social media, τίποτε άλλο. Δεν προλαβαίνουν καν να σκεφτούν τι γίνεται. Δυστυχώς ο καθένας ζει τα δεκαπέντε δικά του ουορχολικά λεπτά. Κάτι πρέπει να αλλάξει ριζικά στο σύστημα, γιατί το σύστημα όπως έχει δεν μπορεί να προχωρήσει άλλο.