«Εδωσαν τελικά βίζα στον Μίλο Ράου;». Αυτό το ερώτημα διέτρεξε τις πενθήμερες εκδηλώσεις για την απονομή του ΧVII Ευρωπαϊκού Βραβείου Θεάτρου και του XV Ευρωπαϊκού Bραβείου Θεατρικές Πραγματικότητες που πραγματοποιήθηκαν φέτος στην Αγία Πετρούπολη από τις 13 ώς τις 17 Νοεμβρίου. Οι εκδηλώσεις στη θρυλική πόλη του Γκόγκολ και του Ντοστογέφσκι σκιάστηκαν από την περιπέτεια εισόδου στη χώρα του ελβετού σκηνοθέτη. Ενα γεγονός που αντιστοιχεί στην περσινή διάκριση του Κίριλ Σερεμπρένικοφ, που δεν μπόρεσε να παραλάβει το βραβείο στην τελετή της Ρώμης, καθώς τελεί σε κατ’ οίκον περιορισμό. Το θέμα έθιξε επί σκηνής ο Γιαν Κλάτα, σε μια παράβαση της ιψενικής παράστασης Εχθρός του λαού. Αλλά και στη φαντασμαγορική βραδιά της απονομής, ο πολωνός σκηνοθέτης, κοιτάζοντας την κατάμεστη αίθουσα του αυτοκρατορικού θεάτρου Αλεξαντρίνσκι είπε: «Βλέπω πολύ κόσμο, πολλούς επισήμους, αλλά και δυο μεγάλους λευκούς ελέφαντες, τον Μίλο Ράου και τον Κίριλ Σερεμπρένικοφ». Ενα ποίημα στον Σερεμπρένικοφ αφιέρωσε και ο Τιάγκο Ροντρίγκες, ενώ τη συμπαράστασή του εξέφρασε, προς τιμήν του, ο μεγάλος ρώσος σκηνοθέτης Λεβ Ντόντιν. Ο θεατρολόγος Ζoρζ Μπανί, επίτιμος πρόεδρος του Ευρωπαϊκού Βραβείου διάβασε το μήνυμα του Μίλο Ράου:

«Αγαπητοί συνάδελφοι, αγαπητή κριτική επιτροπή,

Οπως ήδη γνωρίζετε, δεν μπορώ να βρίσκομαι στην Αγία Πετρούπολη απόψε. Είμαι πολύ στενοχωρημένος γι’ αυτό, σε αντίθεση με τη μεγάλη χαρά που μου προξένησε το βραβείο, που τίμησε εμένα και την ομάδα μου. Ωστόσο, δεν με εξέπληξε το γεγονός ότι αποδείχτηκε πολύ δύσκολο να αποκτήσω βίζα για τη Ρωσία. Από την παράσταση «Δίκες της Μόσχας», πριν από πέντε χρόνια, όπου σταθήκαμε κριτικά απέναντι στο θέμα της καλλιτεχνικής ελευθερίας στη Ρωσία, δεν υπήρξε δυνατότητα άδειας εισόδου στη χώρα – είτε επρόκειτο για τα Μανιφέστα είτε για το Golden Mask Festival ή με άλλες αφορμές. Πάντα υπήρχαν προβλήματα. Αυτή τη φορά για παράδειγμα, δεν έγινε αποδεκτή η επίσημη πρόσκληση με τη δικαιολογία ότι κάποια άλλη πρεσβεία ήταν αρμόδια και ούτω καθ’ εξής. Μόλις εχθές, Παρασκευή, με έκπληξη πληροφορήθηκα ότι θα μπορούσα να απευθυνθώ αυτοπροσώπως μέσα σε δύο ώρες στη ρωσική πρεσβεία στην Αμβέρσα, τη στιγμή που εγώ είχα πλέον φύγει από το Βέλγιο και η προβολή της ταινίας μου «The Congo Tribunal» είχε ήδη ξεκινήσει στην Αγία Πετρούπολη.

 Μα όσο παράλογο κι αν φαίνεται, το γεγονός ότι δεν είμαι ανάμεσά σας σήμερα, δεν έχει και τόση σημασία. Δεν είναι τίποτα περισσότερο από μια ηλίθια γραφειοκρατία. Αλλά όλες αυτές οι διαπιστώσεις είναι τελείως ασήμαντες μπροστά στο γεγονός ότι ο σκηνοθέτης Κίριλ Σερεμπρένικοφ, που πέρυσι του απονεμήθηκε το ίδιο βραβείο, υπόκειται σε μια συνεχή δικαστική διαδικασία, αντιμετωπίζοντας γκροτέσκες κατηγορίες. Ως γνωστόν, δεν του επετράπη να παραλάβει το βραβείο το 2017, γιατί βρισκόταν ήδη σε κατ’ οίκον περιορισμό. Και παραμένει ακόμα, και ποιος ξέρει μέχρι πότε.

Ετσι τώρα, βρισκόμαστε στην εξής κατάσταση: το Ευρωπαϊκό Βραβείο Θεάτρου διοργανώνεται στη Ρωσία, και επίσημα δεν ακούστηκε ούτε μια λέξη για τον Σερεμπρένικοφ, ο οποίος αντιμετωπίζει την ποινή 10ετούς κάθειρξης σ΄ αυτή την ίδια Ρωσία. Ομως πώς μπορούμε να γιορτάζουμε τη δύναμη και την ελευθερία του θεάτρου, να βραβευόμαστε και να τιμούμε τον ευρωπαϊκό διάλογο και την ίδια στιγμή να σιωπούμε απέναντι στο γεγονός ότι ένας από τους περσινούς βραβευμένους βρίσκεται στο έλεος μιας δίκης; Τι μπορεί να σημαίνει αυτό για το Ευρωπαϊκό Βραβείο Θεάτρου και για εμάς τους ανθρώπους του θεάτρου ως μια κοινότητα, αν δεν είμαστε ακόμη έτοιμοι να δείξουμε την απλούστερη έστω μορφή αλληλεγγύης;

Το σκεπτικό για τη δική μου βράβευση και των συνεργατών μου αφορά «το πάθος μας για την ανάδειξη κοινωνικοπολιτικών θεμάτων». Αυτό είναι πολύ ωραία διατυπωμένο, αλλά με συγκεκριμένους όρους σημαίνει: η περίπτωση του Σερεμπρένικοφ είναι και δική μου, με αφορά, όπως και η περίπτωση των Pussy Riot, όπως και των εκθέσεων «Forbidden Art» και «Attention! Religion» στο Κέντρο Ζαχάροφ, τα οποία συμπεριέλαβα στις «Δίκες της Μόσχας». Λυπάμαι βαθιά που δεν μπορώ να βρίσκομαι κοντά σας αυτή τη στιγμή. Μου φαίνεται λάθος και ανεπαρκές το να στέλνω μια δήλωση. Αλλά δυστυχώς, δεν υπάρχει άλλη δυνατότητα για μένα και ίσως αυτή να είναι μόνο μία πλευρά αυτής της παράλογης κατάστασης: η  μοναδική δυνατή διαμαρτυρία μπορεί να γίνει μόνο μέσω μέιλ.

Είναι καιρός να δηλώσουμε τη συμπαράστασή μας στον Κίριλ Σερεμπρένικοφ, στο όνομα αυτού του βραβείου αλλά και του θεάτρου! Ελπίζω ότι αυτή η βλακώδης δίκη που αντιμετωπίζει ο Κίριλ θα λήξει σύντομα και θα μπορεί να ζει και πάλι ελεύθερος. Και βέβαια ελπίζω ότι θα μπορέσουμε όλοι μαζί να συναντηθούμε διά ζώσης! Ευχαριστώ πολύ!».

Με αυτά τα λόγια, ο άλλοτε μαθητής του Μπουρντιέ, ακτιβιστής του θεάτρου και διανοούμενος, που «φυτρώνει εκεί που δεν τον σπέρνουν», κατά τον ορισμό του Σαρτρ, σφράγισε την τελετή απονομής.

Το Ευρωπαϊκό Βραβείο Θεάτρου που απονέμεται σε έναν δημιουργό του θεάτρου διεθνούς εμβέλειας για το σύνολο του έργου του, είναι θεσμός που ξεκίνησε ως πιλοτικό πρόγραμμα το 1986, υπό την αιγίδα και την υποστήριξη της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, επί προεδρίας Ζακ Ντελόρ. Tον επόμενο χρόνο η κριτική επιτροπή, με πρόεδρο την Ειρήνη Παππά, απένειμε το 1ο Ευρωπαϊκό Βραβείο στην Αριάν Μνουσκίν. Ανάμεσα στις προσωπικότητες που έχουν τιμηθεί μέχρι σήμερα συγκαταλέγονται ο Πίτερ Μπρουκ, ο Τζόρτζιο Στρέλερ, ο Χάινερ Μίλερ, ο Ρόμπερτ Ουίλσον, η Πίνα Μπάους, ο Χάρολντ Πίντερ, ο Ρομπέρ Λεπάζ, η Ιζαμπέλ Ιπέρ. Φέτος, το βραβείο απέσπασε ο ρώσος σκηνοθέτης Βαλερί Φοκίν. Παράλληλα, το 1988 θεσπίστηκε το Ευρωπαϊκό Bραβείο Θεατρικές Πραγματικότητες με στόχο την επιβράβευση σημαντικών σύγχρονων θεατρικών τάσεων που υπογράφουν καλλιτέχνες ηλικίας ώς πενήντα χρονών, με τον Ανατόλι Βασίλιεφ και τον Ρομέο Καστελούτσι ανάμεσά τους, ενώ με το Ειδικό Ευρωπαϊκό Βραβείο για εξαίρετους εν ενεργεία καλλιτέχνες έχουν τιμηθεί μεταξύ άλλων η Μελίνα Μερκούρη και ο Δημήτρης Παπαϊωάννου. Αν και από το 2002 το Ευρωπαϊκό Βραβείο έχει αναγνωριστεί από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο ως πολιτιστικός οργανισμός, η δύσκολη οικονομική συγκυρία δεν επιτρέπει την απονομή του σε σταθερή ετήσια βάση. Το φετινό βραβείο Θεατρικές Πραγματικότητες μοιράστηκαν ο βελγομαροκινός χορογράφος Σίντι Λάρμπι Τσερκάουι, η σουηδική ομάδα τσίρκου Circus Circor και οι σκηνοθέτες  Ζιλιέν Γκοσλέν από τη Γαλλία, Γιαν Κλάτα από την Πολωνία, Μίλο Ράου από την Ελβετία και ο Πορτογάλος Τιάγκο Ροντρίγκες.

Η Δηώ Καγγελάρη είναι θεατρολόγος, επίκουρη καθηγήτρια ΑΠΘ, μέλος της κριτικής επιτροπής του Ευρωπαϊκού Βραβείου Θεατρικές Πραγματικότητες