Λίγο πριν παραδοθούμε στον ύπνο, όταν τα βλέφαρα βαραίνουν αλλά η συνείδηση δεν έχει ακόμη σβήσει, ο ανθρώπινος εγκέφαλος εισέρχεται σε μια παράξενη και γόνιμη περιοχή. Δεν κοιμόμαστε, αλλά ούτε είμαστε πλήρως ξύπνιοι.
Εικόνες, ήχοι και ιδέες εμφανίζονται με απροσδόκητη ένταση, χωρίς λογική αλληλουχία, χωρίς φίλτρα. Οι ψυχολόγοι την ονομάζουν «υπναγωγική κατάσταση». Και, όπως φαίνεται, εκεί κρύβεται ένα από τα μεγαλύτερα μυστικά της ανθρώπινης δημιουργικότητας.
Σε αυτή την κατάσταση γράφτηκε το «Yesterday» των Beatles.
Ο Πολ ΜακΚάρτνεϊ ξύπνησε ένα πρωινό του 1965 με μια ολοκληρωμένη μελωδία να παίζει μέσα στο κεφάλι του. Πίστεψε ότι ήταν τόσο καλή, ώστε αποκλείεται να μην την είχε ακούσει ξανά κάπου αλλού. Για εβδομάδες ρωτούσε μουσικούς αν τους θύμιζε κάτι. Δεν θύμιζε. Ήταν πρωτότυπη. Είχε αναδυθεί ολόκληρη από εκείνη τη λεπτή ζώνη ανάμεσα στον ύπνο και την εγρήγορση.
Το ίδιο συνέβη και με τον φυσικό Νιλς Μπορ, ο οποίος, μισοκοιμισμένος, είδε σε μια εικόνα τον πυρήνα του ατόμου με τα ηλεκτρόνια να περιστρέφονται γύρω του όπως οι πλανήτες γύρω από τον Ήλιο. Μια οπτική μεταφορά που άλλαξε για πάντα την κατανόηση της ύλης και τον οδήγησε στο Νόμπελ.
Η επιστήμη σήμερα επιβεβαιώνει ότι αυτές οι ιστορίες δεν είναι ρομαντικοί μύθοι. Μελέτες δείχνουν ότι η υπναγωγική κατάσταση λειτουργεί ως «γλυκό σημείο» για τη δημιουργικότητα.
Σε πειράματα, άτομα που βρίσκονταν σε αυτή τη μεταβατική φάση είχαν πολλαπλάσιες πιθανότητες να ανακαλύψουν κρυμμένους κανόνες και λύσεις σε σύνθετα προβλήματα.
Ο εγκέφαλος, απαλλαγμένος προσωρινά από τον έλεγχο της λογικής σκέψης, συνδέει πληροφορίες με τρόπους που στην κανονική εγρήγορση θα θεωρούνταν αδύνατοι.
Οι ψυχολόγοι εξηγούν ότι εκείνη τη στιγμή χαλαρώνει το «εκτελεστικό» κομμάτι του νου – το τμήμα που σχεδιάζει, ελέγχει, διορθώνει. Παράλληλα, ενεργοποιούνται δίκτυα που σχετίζονται με την ονειροπόληση και την ελεύθερη περιπλάνηση της σκέψης.
Το αποτέλεσμα είναι ένα άνοιγμα: ιδέες που «ωρίμαζαν» ασυνείδητα βρίσκουν διέξοδο προς τη συνείδηση.
Η ιδέα αυτή δεν είναι καινούργια. Ήδη από τον 19ο αιώνα, ψυχολόγοι υποστήριζαν ότι ο συνειδητός νους είναι μόνο η κορυφή του παγόβουνου.
Κάτω από την επιφάνεια λειτουργεί ένα ευρύτερο, πλουσιότερο πεδίο νοητικής δραστηριότητας, όπου οι ιδέες μπορούν να αναπτύσσονται αθόρυβα για μεγάλο χρονικό διάστημα πριν «αναδυθούν» ξαφνικά. Γι’ αυτό και πολλές φορές οι μεγάλες εμπνεύσεις μοιάζουν σαν δώρο – σαν κάτι που δεν το σκεφτήκαμε, αλλά μας συνέβη.
Το κλειδί είναι η χαλάρωση
Όταν ο νους είναι διαρκώς απασχολημένος, γεμάτος σκέψεις, άγχος και στόχους, δεν υπάρχει χώρος για το απρόσμενο. Αντίθετα, σε στιγμές αδράνειας – λίγο πριν τον ύπνο, σε έναν υπνάκο, σε μια βόλτα χωρίς σκοπό – τα νοητικά «σύνορα» γίνονται πιο διαπερατά. Γι’ αυτό και η δημιουργικότητα συνδέεται τόσο συχνά με τον διαλογισμό, την ξεκούραση, ακόμα και τη φαινομενική τεμπελιά.
Δεν είναι τυχαίο ότι μεγάλοι δημιουργοί καλλιεργούσαν συνειδητά αυτές τις στιγμές.
Ο Τόμας Έντισον συνήθιζε να κρατά ένα μεταλλικό αντικείμενο στο χέρι του καθώς αποκοιμιόταν. Μόλις χαλάρωνε αρκετά ώστε να πέσει σε υπναγωγική κατάσταση, το αντικείμενο έπεφτε στο πάτωμα και τον ξυπνούσε. Πολύ συχνά, εκείνη τη στιγμή είχε ήδη σχηματιστεί μια νέα ιδέα.
Το πρόβλημα με αυτή την κατάσταση είναι η ευθραυστότητά της.
Οι ιδέες εμφανίζονται καθαρές και δυνατές, αλλά χάνονται εύκολα.
Πολλοί έχουν βιώσει τη σκέψη «αυτό δεν γίνεται να το ξεχάσω» – για να διαπιστώσουν το πρωί ότι δεν θυμούνται τίποτα. Η λύση είναι απλή, αλλά απαιτεί πειθαρχία: καταγραφή. Ένα σημειωματάριο δίπλα στο κρεβάτι, ένα κινητό με ανοιχτή εφαρμογή ηχογράφησης, η ετοιμότητα να «πιάσεις» την ιδέα πριν εξαφανιστεί.
Περίπου οκτώ στους δέκα ανθρώπους έχουν βιώσει έστω μία φορά την υπναγωγική κατάσταση, ενώ ένα σημαντικό ποσοστό τη ζει συχνά. Είναι πιο συνηθισμένη απ’ όσο νομίζουμε – απλώς σπάνια της δίνουμε σημασία.
Σε έναν κόσμο που επιβραβεύει τη διαρκή εγρήγορση και την παραγωγικότητα, ο ύπνος και η αδράνεια θεωρούνται χάσιμο χρόνου.
Κι όμως, ίσως εκεί – σε εκείνα τα λίγα λεπτά πριν χαθούμε στον ύπνο – γεννιούνται οι πιο αυθεντικές μας ιδέες. Όχι παρά την παύση, αλλά εξαιτίας της. Η ιδιοφυΐα, τελικά, μπορεί να μην βρίσκεται στην ένταση της σκέψης, αλλά στη στιγμή που ο νους αφήνεται ελεύθερος να ονειρευτεί.
