Χαμένοι στη μετάφραση του Βασίλι Γκρόσμαν

Το ζήτημα απασχολεί τα λογοτεχνικά πηγαδάκια αρκετό καιρό τώρα. Ηταν άραγε αντικανονική η διάκριση της μετάφρασης στο μυθιστόρημα «Ζωή και πεπρωμένο» του Βασίλι Γκρόσμαν με το αντίστοιχο Κρατικό Βραβείο; Ηξερε, παρά τις κατοπινές διαμαρτυρίες, τη γλώσσα του πρωτοτύπου ο μεταφραστής; Γιατί η προμετωπίδα του βιβλίου αναφέρει «Μετάφραση από τα ρωσικά Γιώργος Μπλάνας» και το εσώφυλλο «Η μετάφραση ακολουθεί την αγγλική απόδοση του Robert Chandler»; Και τι να υποθέσει κανείς από μια εισαγωγή που αναφέρει ότι η μετάφραση «αξιοποίησε» τις τάδε και δείνα εκδόσεις; Από την πλευρά της, η επιτροπή βράβευσης λέγεται ότι δεν διέθετε κάποιον ρωσομαθή. Χώρια που κάποια μέλη της εμφανίζονται να διατηρούν επαγγελματικές σχέσεις με τον βραβευμένο.

ΟΙ ΕΝΣΤΑΣΕΙΣ. Η πρώτη έκθεση των παραπάνω στο φως της δημοσιότητας έγινε από το τρέχον τεύχος του «Athens Review of Books». Ενα άρθρο της σλαβολόγου, μεταφράστριας και αναπληρώτριας καθηγήτριας του Πανεπιστημίου Αθηνών Αλεξάνδρας Ιωαννίδου αντιπαραβάλλει σε ολοσέλιδο πίνακα αποσπάσματα του έργου από το ρωσικό πρωτότυπο, την αγγλική και τη γαλλική μετάφραση, εκείνη του Γιώργου Μπλάνα και μια αυτολεξεί. Συμπεραίνεται ότι ο Μπλάνας μεταφράζει από τα αγγλικά, αφού διαπράττει πανομοιότυπα λάθη ή επεμβαίνει κατά τον ίδιο ακριβώς τρόπο με τον Robert Chandler. Η ιστορία δεν τελειώνει εδώ: η αντιπρόεδρος της επιτροπής, επίκουρη καθηγήτρια Γαλλικής Γλώσσας του ΑΠΘ Τιτίκα Δημητρούλια η οποία, όπως και τα υπόλοιπα μέλη, παρουσιάζεται να μη γνωρίζει ρωσικά, συνδιευθύνει μαζί με τον Μπλάνα το περιοδικό «Ποιητικά» και συμμετέχει μαζί του στην επιτροπή του Βραβείου Αρης Αλεξάνδρου, αμφότερα των εκδόσεων Γκοβόστη. Εκείνων που εξέδωσαν το «Ζωή και πεπρωμένο».

Ενα δεύτερο άρθρο, της αναπληρώτριας καθηγήτριας στο Τμήμα Γαλλικής Φιλολογίας του ΕΚΠΑ και επίσης μεταφράστριας Μαρίας Παπαδήμα, υπενθυμίζει με νόημα το παρελθόν της επιτροπής: πέρυσι είχε απονείμει εξ ημισείας τόσο το ίδιο βραβείο –στους Διονύση Καψάλη και Συμεών Σταμπουλού για τα «Ονειρο καλοκαιρινής νύχτας» του Σαίξπηρ (Αγρα) και «Ελεγείες από το Ντουίνο» του Ρίλκε (Στιγμή) –όσο και το βραβείο απόδοσης αρχαίας ελληνικής –στους Γιώργη Γιατρομανωλάκη και Λίνο Μπενάκη, για τα «Ιεροί Λόγοι» του Αίλιου Αριστείδη (Αγρα) και «Προτρεπτικός επί φιλοσοφία» του Ιαμβλίχου Χαλκιδέως (εκδ. Ακαδημίας Αθηνών). Το αποτέλεσμα ήταν Καψάλης και Γιατρομανωλάκης να αρνηθούν την «αμφιλεγόμενη» μοιρασιά.

Κατακλείδα της μεν είναι η πρόσκληση για αναθεώρηση της βράβευσης. Της δε, η κατάργηση των βραβείων για 4-5 χρόνια. Με τις απόψεις αμφοτέρων συμφωνούν άνθρωποι του βιβλίου όπως ο Δημήτρης Τριανταφυλλίδης. Ο ρωσομαθής μεταφραστής δεν θα ενοχλούνταν αν ο Μπλάνας δήλωνε ότι μετέφρασε από τα αγγλικά –«ρωσικά πάντως δεν γνωρίζει, αφού ποτέ δεν μετέφρασε κάτι». Οι περιπέτειες του «Ζωή και πεπρωμένο», η φυγάδευση του πρωτοτύπου στη Δύση σε μικροφίλμ, οι ατελείς πρώτες εκδόσεις ή τα μετέπειτα συμπληρώματα δεν δικαιολογούν την αξιοποίηση μιας αγγλικής, υποτίθεται πληρέστερης, εκδοχής: οι ρωσικές βιβλιοθήκες είναι πάμπλουτες και δεν έχουμε δα να κάνουμε με το «Δόκτωρ Ζιβάγκο» στο ’50. Ολα αυτά, τέλος, «συνιστούν προσβολή στη μνήμη του Αρη Αλεξάνδρου. Για να έχουμε σήμερα τις μεταφράσεις του από τον Γκοβόστη, εκείνος κάρφωνε καφάσια στην αγορά του Παρισιού».

ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΚΑΙ ΜΕΤΑΦΡΑΣΤΗΣ. Η αντιπρόεδρος Τιτίκα Δημητρούλια δεν θέλησε να σχολιάσει κάτι. Ομοίως και ο πρόεδρος Γεράσιμος Ζώρας, καθηγητής Ιταλικής Φιλολογίας του ΕΚΠΑ, ο οποίος απλώς τόνισε ότι η επιτροπή δεν υφίσταται πια: όποιο μέλος της θελήσει μπορεί να υποστηρίξει μεμονωμένα την επιλογή του. Από την πλευρά του, έπειτα από επικοινωνία του «Νσυν» μαζί του, ο ποιητής και μεταφραστής Γιώργος Μπλάνας κάνει λόγο για αυτιστικές συμπεριφορές: τα άρθρα του «Athens Review of Books», λέει, αναλώνονται σε φροντιστηριακές γραμματικές και συντακτικές παρατηρήσεις, με βάση μια κακόγουστη κατά λέξη μετάφραση. Δεν υπάρχει τέτοιο πράγμα στη λογοτεχνία τονίζει –η αντιπαραβολή κειμένων, σαν να πρόκειται για βοήθημα αρχαίων, είναι ανεπίτρεπτη και παραγνωρίζει όσα έχουν γίνει στη θεωρία της λογοτεχνίας και της μετάφρασης τα τελευταία 70 χρόνια.

Η μετάφρασή του, δηλώνει, έγινε απευθείας από τα ρωσικά. Πράγματι ακολούθησε την αγγλική απόδοση και το τι σημαίνει αυτό το μαθαίνουν οι φιλόλογοι από το πρώτο έτος: όπως λ.χ. από μια τραγωδία εξοβελίζονται στίχοι που θεωρούνται εμβόλιμοι, έτσι και ο Μπλάνας –και με δεδομένο ότι δεν υφίσταται μια στερεότυπη, έκδοση του έργου –αποδέχεται τις περικοπές και τα εκφραστικά ευρήματα του Chandler που θεωρεί επιτυχημένα. Η μετάφραση του Αμερικανού εξάλλου θεωρείται η εγκυρότερη, όπως ως πληρέστερη λογίζεται και η ρωσική έκδοση του 2005, την οποία ο Μπλάνας χρησιμοποίησε. Κατά τα άλλα, φυσικά και έχει μεταφράσει ξανά από τα ρωσικά: τον «Νέγρο του Μεγάλου Πέτρου» (Ερατώ). Για εκείνες τις «ενοχοποιητικές» επαγγελματικές σχέσεις χρησιμοποιεί τη λέξη «αχρειότητες». Στη συντακτική επιτροπή των «Ποιητικών», λέει, δεν συμμετέχει καν.

Ο ΕΚΔΟΤΗΣ. Προς υπεράσπισή του έρχεται και μια πληροφορία από τον εκδότη του: όταν η επιτροπή συνεδρίαζε, από τον Κώστα Γκοβόστη ζητήθηκαν εκ του αρμόδιου υπουργείου διευκρινίσεις για τη μέθοδο της επίμαχης μετάφρασης. Τις έδωσε^. επομένως λέει στο «Νσυν» δεν υπάρχουν γκρίζα σημεία.