Η αξιοπρέπεια και το «μανιφέστο της Αναγέννησης»

Οταν στα 1486, μεσούσης της Αναγέννησης, έγραφε τον «Λόγο περί της αξιοπρέπειας του ανθρώπου» που προοριζόταν να λειτουργήσει ως εισαγωγή στις «Εννιακόσιες φιλοσοφικές, θεολογικές και καβαλιστικές θέσεις» του, ο Πίκο ντέλα Μιράντολα (1463-1494) ήταν μετά βίας είκοσι τεσσάρων ετών. Εχοντας πλήρη συνείδηση ότι η τολμηρή αυτή απόπειρα δεν άρμοζε στην ηλικία ούτε ίσως στην κοινωνική του τάξη, αποπειράται ωστόσο να παρουσιάσει στους Πατέρες της εποχής μια νέα ανοιχτή φιλοσοφία η οποία αγκαλιάζει όλα όσα απορρέουν από τη «θέληση για αλήθεια». Κατασκευάζει λοιπόν ένα είδος γενεαλογίας της φιλοσοφίας που τραβάει τη γραμμή πίσω στην εποχή των αρχαίων μυστηρίων, μέχρι τις αποκαλυπτικές θρησκείες, περνώντας από τον Πλάτωνα και τον Πυθαγόρα. Αναζητεί επομένως το πρότυπο της ολιστικής γνώσης μέσα από ένα ευαγγέλιο ριζικής ελευθερίας. Στο σύντομο αυτό κείμενο ο Αδάμ δεν συνοψίζει απλώς το σύνολο του έμβιου και άβιου κόσμου. Γίνεται ο ίδιος κατασκευαστής του εαυτού του ασκώντας την ελευθερία του μέχρι τα έσχατα όριά της.

Κέντρο ο άνθρωπος

Το παρόν κείμενο κατέληξε να θεωρείται, όπως σημειώνει η Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου, «μανιφέστο της Αναγέννησης και πρότυπο της ολιστικής γνώσης». Στο κέντρο της φιλοσοφίας του Μιράντολα βρίσκεται ο άνθρωπος σε αναζήτηση της ελευθερίας του. Θεωρεί ότι η θεϊκή δύναμη έχει προικίσει το είδος μας με βούληση για εξεύρεση της αλήθειας των πραγμάτων, μια βούληση την οποία μπορεί να χειριστεί κατά το δοκούν, καθιστάμενος «δημιουργός του εαυτού του». Και αυτήν ακριβώς τη «δύναμη της θέλησης», τη θέληση να κατακτήσουν το «γνώθι σαυτόν», ο Πίκο τη συναντά τόσο στους έλληνες και τους ανατολίτες σοφούς όσο και στην εβραϊκή Καβάλα, στον Ζωροάστρη, στους άραβες λόγιους, στους σχολαστικούς αλλά και στους χριστιανούς συγγραφείς του Μεσαίωνα. Μήπως πρόκειται, θα ρωτήσει κανείς, για οικουμενισμό χωρίς όρια σε μια εποχή που ευνοούσε τις φιλόδοξες συνθέσεις στις τέχνες και τις επιστήμες στρέφοντας την πλάτη στον μεσαιωνικό σχολαστικισμό; Κατά τη γνώμη μου πρόκειται περισσότερο για την «οργανική ικανότητα» ενός ιδιοφυούς ανθρώπου να συνθέτει και να συγκρίνει φαινομενικά ετερώνυμα φιλοσοφικά ρεύματα και διαφορετικά γνωστικά συστήματα.

Η παπική εξουσία

Οι ογκώδεις «Θέσεις» του έμειναν τελικά ανέκδοτες. Ο «Λόγος» τυπώθηκε το 1486, η παπική εξουσία δεν θέλησε όμως να συζητήσει το έργο –θα ήταν άλλωστε περίεργο αν αποδεχόταν ένα σύστημα σκέψης που απέκλινε από το καθολικό δόγμα και έναν ραφιναρισμένο ουμανισμό που αναζητά την ουσία του ανθρώπου. Ο Πίκο αναγκάστηκε να αυτοεξοριστεί στη Γαλλία, αλλά δεν κατάφερε να αποφύγει τη σύλληψη και τη φυλάκιση στο κάστρο της Βενσέν τον επόμενο χρόνο. Αυτό ωστόσο δεν τον εμπόδισε να συγγράψει και άλλα σημαντικά έργα όπως τα καταγράφει στη διαφωτιστική εισαγωγή του ο σπουδαίος μελετητής της Αναγέννησης και του ίδιου του Πίκο, ο Yves Hersant. Επέστρεψε εν τέλει στην Ιταλία και συγχωρήθηκε από τον Πάπα. Πέθανε μόλις τριάντα ενός χρόνων, την 17η Νοεμβρίου του 1494 και ενώ τα στρατεύματα του βασιλιά της Γαλλίας Καρόλου Η’ έμπαιναν στη Φλωρεντία των Μεδίκων. Για λόγους ιστορικούς, ας προσθέσουμε ότι θάφτηκε στην εκκλησία του Αγίου Μάρκου και τον επικήδειό του εκφώνησε ο Σαβοναρόλα, η φιλία του με τον οποίο πιθανότατα οδήγησε τους εχθρούς του να τον δηλητηριάσουν.

Παρθένος και επίκαιρος

Με τη νεανική του ζέση, ο λόγος του Πίκο παραμένει παράδοξα ακέραιος, παρθένος και επίκαιρος. Επικαλείται, τότε όπως και τώρα, τον αξιοπρεπή άνθρωπο, το ελεύθερο πνεύμα, τον ιχνηλάτη της αλήθειας, προσφέροντάς μας ένα από τα εντιμότερα μνημεία της ηθικής φιλοσοφίας στην ιταλική Αναγέννηση. Γράφει λόγου χάριν (σελ. 113):

«Είναι πράγματι ένδειξη ευτέλειας, όπως γράφει ο Σενέκας, να τα γνωρίζουμε όλα από τους σχολιαστές, σαν να μας έχει κλείσει τον δρόμο προς τη φιλομάθεια η ευρηματικότητα των προγόνων μας και η δύναμη της φύσης να έχει εξασθενήσει μέσα μας, και να μην έχουμε να κομίσουμε κάτι δικό μας, που ακόμη κι αν δεν δείχνει ευθέως την αλήθεια τουλάχιστον να τη δείχνει από μακριά. Γιατί εάν ένας καλλιεργητής μισεί τη στειρότητα της γης του κι ένας σύζυγος εκείνην της γυναίκας του, είναι βέβαιο ότι και το Θείο Πνεύμα θα μισήσει ακόμη περισσότερο μιαν άγονη ψυχή όταν βρεθεί και σμίξει μαζί της. Γιατί θα επιθυμούσε να έχει από αυτήν έναν κατά πολύ ευγενέστερο απόγονο».