Eνστάσεις

H ΛΕΞΗ ΤΗΣ ΕΒΔΟΜΑΔΑΣ: Απορίες. «Εντοπίζεται κάπου το γέλιο; Εάν

κατανοηθούν καλύτερα αυτές οι λειτουργίες, το «πού» δεν έχει τόση σημασία όσο

έχει το «πώς»» (καθηγητής V. S. Ramachandran)

Στα χρόνια της Αλτσχάιμερ

ΣΤΗΝ APXH, ο Βαγγέλης δεν έδωσε μεγάλη σημασία. H μητέρα του, στα 67

της, ζούσε μόνη της. Εκείνη τη χρονιά (πριν από 15 χρόνια) άρχισε να ξεχνάει.

Όχι σημαντικά γεγονότα της ζωής της, αλλά καθημερινά πράγματα. Μερικούς μήνες

αργότερα άρχισε να επαναλαμβάνει φράσεις και κινήσεις που είχε πει ή κάνει

λίγα λεπτά πριν. Ο Βαγγέλης την πήγε σε ειδικό. Τον καθησύχασε γνωματεύοντας

«άνοια συμβατή με την ηλικία»… Μια μέρα, ένα μεσημέρι, ο Βαγγέλης πήγε στο

σπίτι της και το βρήκε σε μια πρωτοφανή για τη μητέρα του ακαταστασία.

Συρτάρια ανοιγμένα, αντικείμενα και ρούχα στα πατώματα. H μητέρα του καθόταν

στο κρεβάτι της και είχε απλώσει μπροστά της περίπου 500 χιλιάρικα. «Κάτι

ψάχνω να βρω, κάτι ψάχνω να βρω…» μονολογούσε. Λίγο καιρό μετά μια συγγενής

τού τηλεφώνησε ότι συνάντησε τυχαία τη μητέρα του στον δρόμο. «Δεν με

αναγνώρισε Βαγγέλη, μου έλεγε ότι ψάχνει να βρει το σπίτι της». Το επόμενο

τηλεφώνημα ήταν το ίδιο βράδυ από τη μητέρα του. «Μου είπε ότι είχε πάει στον

φούρνο και είχε αποφασίσει να κοιμηθεί εκεί. Έτρεξα στο σπίτι της και τη βρήκα

στο κατώφλι με ένα παλτό πάνω από τη νυχτικιά της, κάλτσες και παντόφλες. «Τι

έχεις παιδί μου;» με ρώτησε. «Ανήσυχος μού φαίνεσαι. Εγώ μια χαρά βολεύτηκα

εδώ»…».

Τα επόμενα 14 χρόνια ο Βαγγέλης έζησε μαζί με τη μητέρα του (και) τη νόσο του

Αλτσχάιμερ. Την απώλεια της συνείδησης, του εαυτού. «Σαν να ξεμάθαινε ό,τι

είχε μάθει στη ζωή της. Ξέχασε όχι μόνο εμένα αλλά και το πώς φοράνε τα ρούχα.

Με συχνές παραισθήσεις και διαλείμματα απρόσωπου αυτοοικτιρμού». Έτσι κατάλαβε

τις αιτίες του τρόμου για μια ασθένεια που τυπικά αναγνωρίστηκε ακριβώς 100

χρόνια πριν, αλλά μόλις τις δυο τρεις τελευταίες δεκαετίες οδήγησε τον δυτικό

(κυρίως) κόσμο σε συναγερμό.

H Αλτσχάιμερ έχει συσχετιστεί στενά με την…

… αύξηση του προσδόκιμου ζωής. Στατιστικά ένας στους δέκα άνω των 65 και

ένας στους δύο άνω των 85 χρόνων κινδυνεύει από την ασθένεια (η οποία είναι

απολύτως διακριτή από τη φυσιολογική φθορά του εγκεφάλου λόγω ηλικίας). Το

2000, μισό δισεκατομμύριο άνθρωποι ήταν πάνω από τα 65. Και είναι περίπου

νομοτέλεια να εμφανίζεται η Αλτσχάιμερ σε ευημερούσες κοινωνίες όπου και

καταγράφεται το μεγαλύτερο προσδόκιμο ζωής. Στη Δύση ήταν μέχρι πρόσφατα

τέταρτη αιτία θανάτου, αλλά οι πλέον απαισιόδοξες των εκτιμήσεων την βλέπουν

στην πρώτη θέση τις επόμενες δεκαετίες. Μια βόμβα στο ασφαλιστικό σύστημα –

λένε οι πιο στενόκαρδοι – αφού η διάρκειά της φτάνει και τα 20 χρόνια και

επομένως είναι πολύ μεγάλο το κόστος σε φάρμακα και φροντίδα.

Αλλά και μια μεγάλη πρόκληση για την κοινωνία. Όπως παρατηρεί ο Γιώργος

Χαριτάκης (γιατρός, επιστημονικός συνεργάτης Πανεπιστημίου Αιγαίου), είναι «η

ασθένεια που δοκιμάζει τη συνοχή της οικογένειας. Γιατί δεν σου δίνει την

ικανοποίηση της αγάπης, αφού η επικοινωνία με τον άρρωστο είναι από δύσκολη

έως ανύπαρκτη».

Θα το εξηγήσει η Αργυρώ Βούλγαρη (κλινική ψυχολόγος, νευροψυχολόγος,

αντιπρόεδρος της Εταιρείας Νόσου Αλτσχάιμερ): «Βιώνουμε την απώλεια του

ανθρώπου μας χωρίς να έχει προηγηθεί ο θάνατος»…

H ιατρική έχει αποδείξει πως…

… η έγκαιρη διάγνωση παίζει σημαντικό ρόλο κυρίως στην ποιότητα ζωής του

ασθενούς. Ο θάνατος είναι αναπόφευκτος αλλά πολλές φορές συμπαρασύρει και την

αλληλεγγύη της κοινωνίας. H Αργυρώ Βούλγαρη εξηγεί γιατί χρειάζεται να

δουλέψουν πάνω στην ασθένεια και οισυγγενείς ή όσοι τους φροντίζουν: «Ο

άρρωστος μπορεί να πονάει, αλλά δεν μπορεί να το εκφράσει. Δεν έχει αίσθηση

των κινδύνων και είναι επιρρεπής σε ατυχήματα. Σκεφτείτε έναν άνθρωπο που έχει

ξεχάσει τις μυρουδιές και είναι επομένως ανυπεράσπιστος σε δηλητηριάσεις. Απλά

και σύνθετα μέτρα πρόληψης μπορούν να βοηθήσουν τον ασθενή». H ίδια δίνει

μεγάλη έμφαση και στη μη φαρμακολογική αντιμετώπιση των προβλημάτων

συμπεριφοράς: «Για παράδειγμα, η ρουτίνα είναι αναγκαία σ’ αυτούς τους

ανθρώπους. Κι ακόμη, να εκτιμήσεις τις ικανότητες που του έχουν απομείνει και

να δουλέψεις μ’ αυτές».

H Αλτσχάιμερ είναι μια αρρώστια που τρομάζει όχι μόνο γιατί δεν ξέρουμε την

αιτία(-ες) της, αλλά κυρίως διότι χτυπάει στον πυρήνα του φόβου των δυτικών

κοινωνιών, όπως παρατηρεί η Αθηνά Αθανασίου επίκουρη καθηγήτρια Κοινωνικής

Ανθρωπολογίας, στο Πάντειο): «Σημαντική όψη της πολιτισμικής αγωνίας που

περιβάλλει τη νόσο είναι η αγωνία της «απώλειας του εαυτού»». Πρόκειται για

μια νόσο που φέρνει αντιμέτωπες τις δυτικές κοινωνίες με ερωτήματα που αφορούν

την πολιτική της ζωής και του θανάτου, την εννοιολόγηση του εαυτού και της

υποκειμενικότητας, την τρωτότητα της μνήμης, τον ορισμό της ανθρώπινης

ιδιότητας, ακόμη και τα όρια της ιδιότητας του πολίτη. Πράγματι, η τρέχουσα

πρόσληψη του Alzheimer μαρτυρεί τον κεντρικό ρόλο που διαδραματίζουν η φθορά

του έλλογου σώματος και οι αγωνίες που το περιβάλλουν στον τρόπο με τον οποίο

αρθρώνουν οι κοινωνίες τις αφηγήσεις τους για την ταυτότητα και την ιστορία».

Για την Αλτσχάιμερ ξέρουμε σχεδόν τα πάντα και τίποτα. Άραγε – αναρωτιέται ο

Richard Lewontin (Πανεπιστήμιο Χάρβαρντ) – «ποια είναι η φύση του εγώ; Πώς

είναι δυνατόν η συνείδηση να δημιουργείται από ένα κομμάτι κρέας μέσα στο

κρανίο;».

Πόσο πολύπλοκα πρέπει να αποδεχτούμε ότι είναι τα πράγματα όταν μάλιστα ένα

κομμάτι εγκεφάλου ίσου βάρος με έναν κόκκο άμμου περιέχει 100.000 νευρώνες,

δυο εκατομμύρια νευράξονες και ένα δισεκατομμύριο συνάψεις που «συνομιλούν»;

H συζήτηση είναι μεγάλη και…

… από τις πιο ενδιαφέρουσες τα τελευταία χρόνια στην επιστημονική κοινότητα

που ασχολείται με τον εγκέφαλο και τα μυστήρια του νου. Άλλωστε – γράφει ένας

άλλος μεγάλος βιολόγος, ο E.Ο. Wilson, – «η ιστορία της φιλοσοφίας είναι

ιστορία των αποτυχημένων θεωριών για τον νου».

Σε πρόσφατο σημείωμά του, ανοίγοντας τη συζήτηση και στην Ελλάδα, ο Αντρέας

Παπανικολάου (Νευροεπιστήμες, Πανεπιστήμιο Τέξας) ξεκαθάρισε πως «είναι

εντελώς περιττό να αναρωτιόμαστε πια για το αν ο εγκέφαλος παράγει τη

συνείδηση – αυτό θεωρείται δεδομένο – και ότι το μόνο που πρέπει να μας

απασχολεί είναι το πώς ακριβώς την παράγει».

Είναι γεγονός ότι η «σκληρή» – γεμάτη βεβαιότητες – επιστήμη άργησε να

ασχοληθεί με το μυστήριο του νου και η αιτία ίσως αναδεικνύεται σε μια

αποστροφή της παρέμβασης του Θανάση Τζαβάρα (Πανεπιστήμιο Αθήνας) στην ίδια

συζήτηση: «Βρεθήκαμε σε καλά οργανωμένα Πανεπιστήμια και επιστημονικά

εργαστήρια και θητεύσαμε δίπλα σε σοφούς δασκάλους και ευφυείς συναδέλφους. Σε

μια θεώρηση εκ των υστέρων, όμως, διαπιστώνω ότι σ’ αυτές τις μεταπολεμικές

γενιές ο μορφωμένος άνθρωπος με τα οράματα του Διαφωτισμού είχε αρχίσει να

σπανίζει και τα Πανεπιστήμια και τα ερευνητικά εργαστήρια εκατοικούντο κατά

πλειοψηφία από επιστημο-τεχνοκράτες που η σκέψη τους περιχαρακωνόταν από έναν

ορίζοντα βεβαιότητας θριάμβου της επιστημονικής σκέψης με βεβαιότητες του

τύπου ότι το συχνό, το κανονικό και το στατιστικά σημαντικό αποτελούν την

Αλήθεια ή τουλάχιστον ένα σημαντικό της μέρος».

Ίσως, τελικά, η αβεβαιότητα χρειάζεται περισσότερη θέση (και) στη σκέψη μας…

Ίσως η αβεβαιότητα να σηματοδοτεί και την ελευθερία της σκέψης. Μακριά από

μεσσιανικές υποσχέσεις. Ορθολογικές ή μεταφυσικές…

Info

* Γιώργου Ζαρκαδάκη «Τα μυστήρια του νου», Αθήνα 2001, ΕΛΛΗΝΙΚΑ

ΓΡΑΜΜΑΤΑ

* ΣΥΓΧΡΟΝΑ ΘΕΜΑΤΑ (τεύχος 87) «Εγκέφαλος και συνείδηση», Δεκέμβριος

2004 (ψάξτε το – ένας εξαιρετικός διάλογος)

* Richard Lewontin «Δεν είναι απαραίτητα έτσι», Αθήνα 2002, KATAPTI

* V.S. Ramachandran «Φαντάσματα στον εγκέφαλο», Ηράκλειο 2000,

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΡΗΤΗΣ

* Γεωργίου Μεντελόπουλου «Τα ανοϊκά σύνδρομα», Θεσσαλονίκη 1996,

UNIVERSITY STUDIO PRESS

* Κοντορσέ «Σχεδίασμα για έναν ιστορικό πίνακα των προόδων του

ανθρωπίνου πνεύματος», Αθήνα 2006, ΠΟΛΙΣ

* Νόαμ Τσόμσκι «H αρχιτεκτονική της γλώσσας», Αθήνα 2004,

ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗΣ