H ΛΕΞΗ ΤΗΣ ΕΒΔΟΜΑΔΑΣ: Καιρός. H κατά τους αρχαίους Ευκαιρία, όπως

απεικονίζεται σε ανάγλυφο του Λυσίππου (που σήμερα βρίσκεται στο Βατικανό με

την επί ξυρού ακμής ζυγαριά και το κεφάλι με μαλλιά και χωρίς…)

Στη δημοκρατία του Καιρού…

O καιρός του Λυσίππου

H «ΠΕΤΑΛΟΥΔΑ» χοροπήδησε για πρώτη φορά γύρω στα 1990 λίγο πριν από την

εποχή των υπολογιστών μεγάλων ταχυτήτων. Ένας – όχι ιδιαίτερα γνωστός μέχρι

τότε – μετεωρολόγος, ο Έντουαρντ Λόρεντζ τσεκάρισε ένα απλό μοντέλο πρόβλεψης

του καιρού. Το μοντέλο είχε τρία είδη δεδομένων (άνεμο, πίεση και θερμοκρασία)

σε τρεις εξισώσεις συζευγμένες μεταξύ τους, με τρόπο ώστε τα αποτελέσματα μίας

εξίσωσης να εισάγονται στις επόμενες (ως μη επεξεργασμένα δεδομένα). Ο Λόρεντζ

μόλις είχε ολοκληρώσει έναν μακροσκελή υπολογισμό και ετοιμαζόταν να ελέγξει

εκ νέου τα αποτελέσματά του. Για να επισπεύσει τη διαδικασία επανέλαβε τους

υπολογισμούς, αλλά μέχρι τα τρία πρώτα δεκαδικά ψηφία έναντι των αρχικών έξι.

Ήξερε ότι θα είχε μια μικρή απόκλιση και υπολόγιζε πως θα υπήρχε μια

αντίστοιχη απόκλιση στην πρόβλεψη του καιρού. Αμ δε! Ο Λόρεντζ διαπίστωσε ότι

η νέα πρόβλεψη δεν είχε καμία σχέση με την προηγούμενη… H θεωρία του Χάους

είχε μόλις θεμελιωθεί (και) από τον Λόρεντζ. (Είναι γνωστό το παράδειγμα της

πεταλούδας που πετώντας στην Κίνα μπορεί δημιουργήσει τυφώνα στη Φλόριντα).

Όπως εξηγεί ο Χαράλαμπος Φείδας (μετεωρολόγος, επίκουρος καθηγητής

Πανεπιστημίου Αιγαίου): «H κίνηση του ατμοσφαιρικού αέρα βασίζεται στη θεωρία

του Χάους. Εξαρτάται από τόσες πολλές παραμέτρους, ώστε μόνο ένα πράγμα

μπορούμε να βεβαιώσουμε: ότι ουδέποτε θα υπάρξει 100% πιθανότητα να συμβεί

κάτι. Βέβαια, η γνώση εμπλουτίζεται, τα μοντέλα βελτιώνονται και οι

υπολογιστές γίνονται όλο και πιο γρήγοροι, αλλά σ’ ένα ανοιχτό σύστημα, όπως

είναι το κλίμα, η μόνη βεβαιότητα αφορά την αβεβαιότητα για τις προβλέψεις».

Το στοίχημα είναι μεγάλο. Και οι πρόοδοι σαφείς, αφού πολλοί ειδικοί

πετυχαίνουν ειδικά στην πρόγνωση των τριών ημερών μέχρι και αποτελέσματα

ακριβή κατά 95%.

Το μέγεθος του στοιχήματος το εξηγεί με ένα απλό παράδειγμα ο Ίων Σιώτης

(καθηγητής Φυσικής Στοιχειωδών Σωματιδίων – σήμερα στον «Δημόκριτο»):

«Φανταστείτε ότι σ’ ένα σημείο σ’ ένα ρυάκι ρίχνουμε πέντε διαφορετικές

χρωστικές ουσίες. Μερικά μέτρα πιο κάτω ίσως τα χρώματα διατηρούνται, άρα

μπορούμε να βεβαιώσουμε τι ακριβώς συνέβη στο ρυάκι λίγα λεπτά πριν. Αλλά

αρκετά μέτρα πιο κάτω και με την παρεμβολή μιας πέτρας ή ενός πουλιού ή και

μόνο λόγω του νερού οι χρωστικές έχουν μπερδευτεί. Τότε είναι σχεδόν αδύνατο

να συνδέσουμε το αποτέλεσμα με την πραγματική αιτία. Όπως και γνωρίζοντας το

αρχικό αίτιο να προβλέψουμε το αποτέλεσμα».

H θεωρία του Χάους (όπως ποιητικά περιγράφεται) μας λέει πως «ανάμεσα στις

προσπάθειές μας για έλεγχο υπάρχει ο πλούσιος – απέραντος – κόσμος των λεπτών

αποχρώσεων και της ασάφειας, όπου βιώνεται η αληθινή ζωή. H θεωρία του Χάους

μάς φανερώνει πως κάποια πράγματα τα οποία θεωρούμε ασήμαντα καταλήγουν να

έχουν πρωταγωνιστικό ρόλο στον τρόπο με τον οποίο εξελίσσονται οι διάφορες

δράσεις».

Ο Γάλλος ναύαρχος Μπωφόρ…

…αποτελεί ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα των δυσκολιών της πρόγνωσης. Ο

γαλλικός στόλος υπέστη επί των ημερών του (περίπου στα μέσα του 19ου αιώνα) τη

μεγαλύτερη καταστροφή της ιστορίας του εξαιτίας κακοκαιρίας – αν και είχε

διαβεβαιώσεις από το δίκτυο των παρατηρητών του ότι ο αέρας δεν ήταν δυνατός.

Ο υποκειμενικός παράγοντας, δηλαδή πώς εκτιμούσε το «δυνατός» ο ένας ή άλλος

παρατηρητής, ανάγκασε τον ναύαρχο να δημιουργήσει τη γνωστή κλίμακα Μπωφόρ. Ο

Χρηστος Ζερεφός (καθηγητής Φυσικής της Ατμόσφαιρας, Πανεπιστήμιο Αθήνας)

προχωρεί τη συζήτηση περισσότερο: «Αυτή την εποχή στο Αστεροσκοπείο της Αθήνας

δουλεύουμε πάνω σ’ ένα, ας το πούμε, κρας τεστ όλων των μοντέλων που

χρησιμοποιούνται σήμερα. Αλλά μέχρι σήμερα έχουμε παρατηρήσει και κάτι ακόμη:

η μακροχρόνια πρόβλεψη είναι πολύ δυσκολότερη για τη Νοτιοανατολική Ευρώπη απ’

ό,τι για τη Δυτική. H αλήθεια πάντως είναι ότι η πρόγνωση και η πρόβλεψη είναι

πιο εύκολες για την Αγγλία παρά για την Ελλάδα, αφού σ’ εμάς το ανάγλυφο του

εδάφους επηρεάζει και το κλίμα και τον καιρό, και δύσκολα μπορεί να ξεπεραστεί

με εξισώσεις».

Ούτως ή άλλως, το κλίμα άλλαζε και αλλάζει. Αυτός είναι ακόμη ένας λόγος για

τον οποίο η μακροχρόνια πρόβλεψη καθίσταται εξαιρετικά αβέβαιη, σημειώνει ο X.

Φείδας, υπενθυμίζοντας: «Ενώ τον 11ο αιώνα οι Βίκινγκς έφθασαν μέχρι τη

Γροιλανδία λόγω της αυξημένης μέσης θερμοκρασίας στη Βόρεια Ευρώπη, μετά – και

δη από το 1550 μέχρι το 1850 – η Ευρώπη βρέθηκε σε μικρή παγετώδη περίοδο.

Μόλις οι παγετώνες υποχώρησαν, ένα από τα σημάδια της νέας κλιματικής εποχής

ήταν η άνοδος της στάθμης της θάλασσας κατά οκτώ ολόκληρα εκατοστά».

Αν και πολλοί πιστεύουν ότι αυτή η περίπου 8ωρη καθυστέρηση της κακοκαιρίας

που καταγράφηκε την περασμένη Δευτέρα μπορούσε να προβλεφθεί από την EMY (το

Αστεροσκοπείο την προέβλεψε), ωστόσο το σημαντικό νέο ήταν άλλο: η μεγάλη

επιτυχία των Βρετανών να προβλέψουν από τον Οκτώβριο την ένταση του φετινού

χειμώνα στη χώρα τους. Ο Χρήστος Ζερεφός σημειώνει ότι αυτό το πέτυχαν

«παρατηρώντας και ερμηνεύοντας ένα σύστημα πιέσεων, σαν μια τραμπάλα, πάνω

στον Ατλαντικό».

Αλλά μη βιαζόμαστε: «Γιατί υπάρχει αυτό το σύστημα; Δεν το ξέρουμε. Είπαμε: ο

καιρός, το κλίμα είναι ένα σύστημα ανοιχτό στο απρόβλεπτο».

Ένα άλλο πολύ γνωστό μας ανοιχτό σύστημα είναι η δημοκρατία, η οποία ενίοτε

(αν όχι πάντα) ακολουθεί τις ίδιες αρχές και αβεβαιότητες.

H «δημοκρατία του καλού καιρού»…

…ή «δημοκρατία της λιακάδας» είναι μια έννοια στην πολιτική επιστήμη

σύμφωνα με την οποία, όπως εξηγεί η Βασιλική Γεωργιάδου (επίκουρος καθηγήτρια,

Πάντειο), «υπάρχουν χρονικές συγκυρίες στις οποίες οι δημοκρατίες δεν

δοκιμάζονται από άσχημες κοινωνικο-οικονομικές συνθήκες (π.χ. πετρελαϊκές

κρίσεις, υψηλή ανεργία κ.λπ.). Τότε, οι πολίτες επιτρέπουν στον εαυτό τους να

ασχοληθούν με το «παντεσπάνι» της δικής τους ζωής. Έχει παρατηρηθεί ότι στις

«δημοκρατίες της λιακάδας» οι πολίτες ασχολούνται με την ποιότητα της ζωής, με

μετα-υλιστικές αναζητήσεις και κυρίως με το περιβάλλον». Δεν είναι λοιπόν

τυχαίο το γεγονός ότι αμέσως μετά την πετρελαϊκή κρίση του ’70 αναπτύχθηκαν τα

οικολογικά κινήματα και κορυφώθηκαν οι ενστάσεις για το φαινόμενο του

θερμοκηπίου σε συνδυασμό με την ανθρωπογενή του αιτία. Σύμφωνα με τις

αναλύσεις για τη «δημοκρατία του καλού καιρού», λέει η Βασιλική Γεωργιάδου,

«οι πολίτες παραγνωρίζουν τη σημασία αυτών των ζητημάτων όταν τα πράγματα

γίνονται σκούρα και ο καλός πολιτικός καιρός δώσει ξανά τη θέση του σε

καταστάσεις κρίσης. Μόνο που στην πολιτική, όπως και στη φύση, «καλός» και

«κακός καιρός» εναλλάσσονται πολύ γρήγορα, με αποτέλεσμα τα διακυβεύματα του

καλού καιρού να επιβάλλονται σε καταστάσεις πολιτικής κακοκαιρίας».

H «δημοκρατία της λιακάδας» σώζει τον καιρό; Πιθανόν.

Αλλά και η θεωρία του Χάους…

…φαίνεται πως πρώτα δοκιμάστηκε στην πολιτική, οδηγώντας μάλιστα και σε

βελούδινες επαναστάσεις. Μετρ του είδους θεωρείται ο Βλάτισλαβ Χάβελ, ο

σημαντικότερος πρόεδρος της μεταπολεμικής Τσεχίας. Ο Χάβελ χρησιμοποίησε τον

όρο «η δύναμη της αδυναμίας» (αντίστοιχα στη θεωρία του Χάους οι φαινομενικά

ασήμαντες λεπτομέρειες). Ο καιρός και η κοινωνία είναι ανοιχτά

συστήματα.«Καθένας από εμάς», έλεγε ο Χάβελ, «είναι ένας κρυφός βαθμός

ελευθερίας».

Το ολοκληρωτικό καθεστώς της Τσεχοσλοβακίας είχε ακριβώς μία εγγενή αδυναμία:

προϋπέθετε την απόλυτη υπακοή όλων σ’ ένα κλειστό σύστημα. Και τότε ήρθε η

ασήμαντη πράξη ενός μανάβη: έβγαλε από το κατάστημά του την πινακίδα με το

«προλετάριοι όλων των χωρών». Μια «ασήμαντη» πράξη ενός άσημου ανθρώπου στην

κομμουνιστική Τσεχία… Μπορεί αυτό να οδήγησε σε μια αλυσιδωτή αντίδραση που

κατέληξε στη Βελούδινη Επανάσταση; Ποιος μπορεί να πει «ναι»; Ποιος μπορεί να

πει «όχι»;

Μερικές φορές τα ερωτήματα έχουν μεγαλύτερη αξία από τις απαντήσεις. Άλλωστε,

το «τι καιρό θα κάνει αύριο» είναι και το αρχαιότερο ερώτημα του ανθρώπου.

Κυριολεκτικά, αλλά και πολιτικά…

Info

Claude Allegre «Ολίγη επιστήμη για όλους», Αθήνα 2005, ΠΟΛΙΣ

F. David Peat-John Briggs «Μια αιρετική άποψη για το Χάος», Αθήνα 2001,

ΤΡΑΥΛΟΣ

(συλλογικό) «Πολιτιστικές Βιομηχανίες», Αθήνα 2005, KPITIKH

Lars Svensen «H φιλοσοφία της βαρεμάρας», Αθήνα 2006, ΣΑΒΒΑΛΑΣ

Enstaseis – blog

Θα μας βρείτε στην ηλεκτρονική διεύθυνση:

http: //enstaseis.blogspot.com